Am Nathraichean Eatarainn
Iarraidh mhaid do chainnt mu na cac-dhaoin’ a chairdean, agus iarraidh mhaid an còmhradh a-nis gun mhall! Thánaig ead eatarainn fichead bliadhain o shoin b’fheudar, agus cha chuir ead obair ‘s cosainnt shuas ri taobh leinn nuair a shabaid mhaid do chosainnt cànan dhùthchas againn oirnn. Ach bith ead air teilfisean aig cainnt le h-aghaidh nan Gàidheal agus cuiridh ead artagail a-staigh naideachdan Beurla ‘g cainnt mu ceartan Gàidhealach agus chan eil deunamh ead obair chun sin agus tha sin an sgeul leotha gach aon àm agus bu cheart iarraidh mhaid do chur stadamh chun sin gun mhall!
Tha fhios agam chan eil luchdan móra Gàidhealach air an lìn-làrach an-diugh agus tha fhios agam chan fhaic ead gach aon rud obair uabhasach ann le làmh cac-dhaoine cuideachd, ach iarraidh mhaid do shiubhail a-mach do chur am fíor sgeul asainn mà-ta chan eil ead – na cac-dhaoine – ag cainnt le h-aghaidh leinn. Chan eil mhaid daoine bhochd gun neart ‘s gun misneachd! ‘S óglaich oirnn fhé! Chaidh mhaid thairis nam fharraige móra ‘n aghaidh na Gall-Lochlannaich agus na Gall-Shasannaich agus chuir mhaid sabaid ‘s comhaireachd an-mhath an aghaidh ortha le ciadta air ciadta air ciadta bliadhain gun stad, agus iarraidh mhaid do dheun sin a-rithist!
Tha fhios agam mu cac-dhaoine mhór, agus ‘s Gall e fhé gun teagamh! Bh’ e eadar a’ Ghàidhealtachd Albainn o 1996 no mu sin. Agus sa bliadhain sin sgrìobh e n-artagal mì-cheart mu na Gàidheil san Àpalaid. Sgrìobh agus dhubhairt e bh’ ead air taobh Shasuinn ri linn Cogadh Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus dubhairt e chaidh ead chun arm Shasuinn agus bh’ ead an aghaidh na daoine h-Aimearaga ‘nn cuideachd. Ach cha rabh sin am fíor sgeul! Chaidh cuid mhór Gàidheil Eileanan air taobh Sasuinn ri linn cogadh seo mar thánaig ead gu Caraliana Tuath eadar 1768 gu 1775 cuid mhór ach cha rabh sin an sgeul leis na Gàidheil Arra-Gháidheal, Gàidheil Apann, Gàidheil Diùra agus na Gàidheil Éireann. Bha na Gàidheil Caraliana air dhà taobh ag sabaid sa dhà shluagh ri linn 1775 gu 1776 gu a fhuair ead bhristeamh sa Chath Droichead Bhristeamh air 27mh Gearran 1776. Agus cha rabh ead Gàidheil Àpalaid! ‘S Àpalaid ciadta air ciadta mìle ‘s Gàidhealtachd Caraliana no Gleann Gàidheal agus chaidh leth-dhaoine Gleann Gàidheal leis Sasuinn mar bh’ eagal an-mhor aca mu bithidh ead sgriosaidh le làimh Gallda mà faigh ead air taobh bristeadh air ais a-rithist agus bha fhios aca mu’n fuathanas thuga – na Gàidheil – le na h-Aimearagaich san àm sin. Ach chaidh na Fíor Gàidheil eile chun air taobh Aimearaga san àm sin mar dh’iarr ead dìoghaltas mhór an aghaidh Sasuinn mar nam Fuadaichean agus sgrios-cinnidh an aghaidh air nan Gàidheil dachaigh sa Shean-Ghàidhealtachd (Albainn, Éireann ‘s Mhanainn).
Char deachaigh na Gàidheil Àpalaid air taobh Sasuinn mar dh’iarr ead dìoghaltas an-mhor leotha mar chuir na Goill ead a-muigh as dachaigh agus nuair a fhuair ead ann sa Dùthaich nan Craobh, thánaig na Goill thuga ‘gus ghaid ead an talmhan mhath a-muigh asta ‘gus bha fhearg an-mhor leotha mar sin amhàin. Dheun nan Goill rudan cruadhlachd ortha eadar 1620an gu 1660an air aghaidh gu 1774 agus dh’iarr ead do chur sgrios air nan Goill le sin amhàin gun mhall. Agus chaidh cuid an-mhor Gàidhealach chun Sluagh Aimearaga mar sin amhàin cuideachd, agus dheun ead sin gun stadamh as 1778 air aghaidh nuair a thánaig an Fhrainng chun an cogadh air taobh Aimearaga. Char dhubhairt an cac-dhaoine seo sin roimhe!
Agus tha cac-fear eile mu leinn annseo sa dachaigh. ‘S Gall e fhé cuideachd, agus ‘s fear-bhoid e fhé gun teagamh! Chuir e n-artagal ri chéile ‘g cainnt mu sean-fhacail agus fhuair e sin shuas air an lìn-làrach agus chunnaig mi sin agus chan eil sin ceart! Bha sin mì-cheart! ‘S amadán an-mhor e fhé ‘gus chan eil Gàidheal e fhé cuideachd! Agus tha fhios agam sin! Th’ e air taobh Sasuinn gun teagamh mar chuir e artagal uabhasach a-muigh mu thánaig naiseanas Éireannach as Aimearaga ‘gus chan eil na Gàidheil Éireannach fíor Gàidheil agus chuir e cac eile ‘nn cuideachd. Ach chan eil sin ann a-nis mar thosaidh daoine ‘g sabaid do chur sin shíos gun mhall mar thánaig fearg mhór ortha nuair a dh’fhoghluim ead mu sin agus bha sin gasta gun teagamh!
Iarraidh mhaid do sheas ri chéile ‘n aghaidh na cac-dhaoine ‘gus chan eil ead ag cainnt leinn. Tha fhios agam sin a chairdean, agus tha fhios agaibh sin cuideachd, ach chan eil fhios daoin’ eile sin, agus dh’fhàg daoine mhath a-muigh as Gàilig agus bha ‘s th’ ead sa Dhùthaich nan Craobh cuid mhór, agus ‘s mór an truagh sin a chairdean! Bu cheart iarraidh mhaid do sheas shuas an aghaidh obair cruadhlachd le na cac-dhaoine ‘gus iarraidh mhaid do chur spiorad neart chun na Gàidheil Dùthaich nan Craobh air ais a-rithist gun mhall! Agus deunaidh mhaid sin!
Tha creid agam tha na cac-dhaoine air taobh Sasuinn agus ag obair le Sasuinn mar cha chuir ead rudan a-mach mu na Gàidheil ag sabaid an aghaidh Sasuinn. Sgríobhamh ead mu na Gàidheil ag sabaid san arm Sasuinn an aghaidh gach aon daoin’ eile thairis nan domhain. ‘S cac-duin’ ead fhé gun teagamh!
Le Eóin Lom Dòmhnallach
(Gàilig nan Eileanan)
Artaigil às a LUD – Sgríobh Róimh – 05-22
Issuu (Digiteach) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_obh_r_imh_-_05-22
Magzter (Digiteach) – https://www.magzter.com/CA/L%C3%AConra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgr%C3%ADobh-R%C3%B3imh/Lifestyle/1019834
Peecho (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1146149
Patreon (Digiteach ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/lud-sgriobh-01-67649378
Am Naṫraiċean Eatarainn
Iarraiḋ ṁaid do ċainnt mu na cac-ḋaoin’ a ċairdean, agus iarraiḋ ṁaid an còṁraḋ a-nis gun ṁall! Ṫánaig ead eatarainn fiċead bliaḋain o ṡoin b’ḟeudar, agus ċa ċuir ead obair ‘s cosainnt ṡuas ri taoḃ leinn nuair a ṡabaid ṁaid do ċosainnt cànan ḋùṫċas againn oirnn. Aċ biṫ ead air teilfisean aig cainnt le h-aġaiḋ nan Gàiḋeal agus cuiriḋ ead artagail a-staiġ naideaċdan Beurla ‘g cainnt mu ceartan Gàiḋealaċ agus ċan eil deunaṁ ead obair ċun sin agus ṫa sin an sgeul leoṫa gaċ aon àm agus bu ċeart iarraiḋ ṁaid do ċur stadaṁ ċun sin gun ṁall!
Ṫa ḟios agam ċan eil luċdan móra Gàiḋealaċ air an lìn-làraċ an-diuġ agus ṫa ḟios agam ċan ḟaic ead gaċ aon rud obair uaḃasaċ ann le làṁ cac-ḋaoine cuideaċd, aċ iarraiḋ ṁaid do ṡiuḃail a-maċ do ċur am fíor sgeul asainn mà-ta ċan eil ead – na cac-ḋaoine – ag cainnt le h-aġaiḋ leinn. Ċan eil ṁaid daoine ḃoċd gun neart ‘s gun misneaċd! ‘S óglaiċ oirnn ḟé! Ċaiḋ ṁaid ṫairis nam ḟarraige móra ‘n aġaiḋ na Gall-Loċlannaiċ agus na Gall-Ṡasannaiċ agus ċuir ṁaid sabaid ‘s coṁaireaċd an-ṁaṫ an aġaiḋ orṫa le ciadta air ciadta air ciadta bliaḋain gun stad, agus iarraiḋ ṁaid do ḋeun sin a-riṫist!
Ṫa ḟios agam mu cac-ḋaoine ṁór, agus ‘s Gall e ḟé gun teagaṁ! Ḃ’ e eadar a’ Ġàiḋealtaċd Albainn o 1996 no mu sin. Agus sa bliaḋain sin sgrìoḃ e n-artagal mì-ċeart mu na Gàiḋeil san Àpalaid. Sgrìoḃ agus ḋuḃairt e ḃ’ ead air taoḃ Ṡasuinn ri linn Cogaḋ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus duḃairt e ċaiḋ ead ċun arm Ṡasuinn agus ḃ’ ead an aġaiḋ na daoine h-Aimearaga ‘nn cuideaċd. Aċ ċa raḃ sin am fíor sgeul! Ċaiḋ cuid ṁór Gàiḋeil Eileanan air taoḃ Sasuinn ri linn cogaḋ seo mar ṫánaig ead gu Caraliana Tuaṫ eadar 1768 gu 1775 cuid ṁór aċ ċa raḃ sin an sgeul leis na Gàiḋeil Arra-Ġáiḋeal, Gàiḋeil Apann, Gàiḋeil Diùra agus na Gàiḋeil Éireann. Ḃa na Gàiḋeil Caraliana air ḋà taoḃ ag sabaid sa ḋà ṡluaġ ri linn 1775 gu 1776 gu a ḟuair ead ḃristeaṁ sa Ċaṫ Droiċead Ḃristeaṁ air 27ṁ Gearran 1776. Agus ċa raḃ ead Gàiḋeil Àpalaid! ‘S Àpalaid ciadta air ciadta mìle ‘s Gàiḋealtaċd Caraliana no Gleann Gàiḋeal agus ċaiḋ leṫ-ḋaoine Gleann Gàiḋeal leis Sasuinn mar ḃ’ eagal an-ṁor aca mu biṫiḋ ead sgriosaiḋ le làiṁ Gallda mà faiġ ead air taoḃ bristeaḋ air ais a-riṫist agus ḃa ḟios aca mu’n fuaṫanas ṫuga – na Gàiḋeil – le na h-Aimearagaiċ san àm sin. Aċ ċaiḋ na Fíor Gàiḋeil eile ċun air taoḃ Aimearaga san àm sin mar ḋ’iarr ead dìoġaltas ṁór an aġaiḋ Sasuinn mar nam Fuadaiċean agus sgrios-cinniḋ an aġaiḋ air nan Gàiḋeil daċaiġ sa Ṡean-Ġàiḋealtaċd (Albainn, Éireann ‘s Ṁanainn).
Ċar deaċaiġ na Gàiḋeil Àpalaid air taoḃ Sasuinn mar ḋ’iarr ead dìoġaltas an-ṁor leoṫa mar ċuir na Goill ead a-muiġ as daċaiġ agus nuair a ḟuair ead ann sa Dùṫaiċ nan Craoḃ, ṫánaig na Goill ṫuga ‘gus ġaid ead an talṁan ṁaṫ a-muiġ asta ‘gus ḃa ḟearg an-ṁor leoṫa mar sin aṁàin. Ḋeun nan Goill rudan cruaḋlaċd orṫa eadar 1620an gu 1660an air aġaiḋ gu 1774 agus ḋ’iarr ead do ċur sgrios air nan Goill le sin aṁàin gun ṁall. Agus ċaiḋ cuid an-ṁor Gàiḋealaċ ċun Sluaġ Aimearaga mar sin aṁàin cuideaċd, agus ḋeun ead sin gun stadaṁ as 1778 air aġaiḋ nuair a ṫánaig an Ḟrainng ċun an cogaḋ air taoḃ Aimearaga. Ċar ḋuḃairt an cac-ḋaoine seo sin roiṁe!
Agus ṫa cac-fear eile mu leinn annseo sa daċaiġ. ‘S Gall e ḟé cuideaċd, agus ‘s fear-ḃoid e ḟé gun teagaṁ! Ċuir e n-artagal ri ċéile ‘g cainnt mu sean-ḟacail agus ḟuair e sin ṡuas air an lìn-làraċ agus ċunnaig mi sin agus ċan eil sin ceart! Ḃa sin mì-ċeart! ‘S amadán an-ṁor e ḟé ‘gus ċan eil Gàiḋeal e ḟé cuideaċd! Agus ṫa ḟios agam sin! Ṫ’ e air taoḃ Sasuinn gun teagaṁ mar ċuir e artagal uaḃasaċ a-muiġ mu ṫánaig naiseanas Éireannaċ as Aimearaga ‘gus ċan eil na Gàiḋeil Éireannaċ fíor Gàiḋeil agus ċuir e cac eile ‘nn cuideaċd. Aċ ċan eil sin ann a-nis mar ṫosaiḋ daoine ‘g sabaid do ċur sin ṡíos gun ṁall mar ṫánaig fearg ṁór orṫa nuair a ḋ’ḟoġluim ead mu sin agus ḃa sin gasta gun teagaṁ!
Iarraiḋ ṁaid do ṡeas ri ċéile ‘n aġaiḋ na cac-ḋaoine ‘gus ċan eil ead ag cainnt leinn. Ṫa ḟios agam sin a ċairdean, agus ṫa ḟios agaiḃ sin cuideaċd, aċ ċan eil ḟios daoin’ eile sin, agus ḋ’ḟàg daoine ṁaṫ a-muiġ as Gàilig agus ḃa ‘s ṫ’ ead sa Ḋùṫaiċ nan Craoḃ cuid ṁór, agus ‘s mór an truaġ sin a ċairdean! Bu ċeart iarraiḋ ṁaid do ṡeas ṡuas an aġaiḋ obair cruaḋlaċd le na cac-ḋaoine ‘gus iarraiḋ ṁaid do ċur spiorad neart ċun na Gàiḋeil Dùṫaiċ nan Craoḃ air ais a-riṫist gun ṁall! Agus deunaiḋ ṁaid sin!
Ṫa creid agam ṫa na cac-ḋaoine air taoḃ Sasuinn agus ag obair le Sasuinn mar ċa ċuir ead rudan a-maċ mu na Gàiḋeil ag sabaid an aġaiḋ Sasuinn. Sgríoḃaṁ ead mu na Gàiḋeil ag sabaid san arm Sasuinn an aġaiḋ gaċ aon daoin’ eile ṫairis nan doṁain. ‘S cac-duin’ ead ḟé gun teagaṁ!
Le Eóin Lom Dòṁnallaċ
(Gàilig nan Eileanan)
Artaigil às a LUD – Sgríoḃ Gaeḋealaċ – 05-22
Issuu (Digiteaċ) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_o_gae_eala_-_05-22
Magzter (Digiteaċ) – https://www.magzter.com/CA/L%C3%AConra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgr%C3%ADo%E1%B8%83-Gae%E1%B8%8Beala%C4%8B/Lifestyle/1019852
Peeċo (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1146146
Patreon (Digiteaċ ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/lud-sgriob-01-22-67649695
