Saoghal Matt Mac Giolla Phádraig (Cuid I)

Saoghal Matt Mac Giolla Phádraig (Cuid I)

Thosaidh cuid sluaighte na h-Óglaigh Fhear Manach an Cogadh le Saoirse ‘mach istigh nó cuid na h-Óglaigh Fearnmhaigh (Muineachán) nó Briogáid Fearnmhaigh (Mhuineachán) go h-áiridh. Bha na h-Óglaigh faoi cheanntair Droichead na n-Gad, Corr Eanaigh agus Ros Liath faoi cheannus na Briogáid Mhuineachán (Fearnmhaigh). Chuir riaghaltas Gallda ‘n Lunndáin, Sasuinn an cheanntar Fear Manach faoi riaghaltas iad fhéin agus na plandóirí ‘gus dhéan iad sin leis ‘Achd Riaghaltas na h-Éireann’ sa bhliadhain 1920. Bhí pleann garbh acu do chur Fear Manach isteach sa stát beag le na plandóirí ‘gus chuaidh sin ar aghaidh chun na “Sé Chonndae” agus bhí pleann ar Lód Seoirse (príomh aire Sasuinn) do chur Fear Manach faoi cheannus dáil Sé Chonndae i mBéal Feirste. Fuair na Sasannaigh sluagh áitiúil saighdeara le chéile do chur neart Gallda trasna cuid seo na h-Ulaidh, agus dhéan iad sin mar d’iarr iad cuidiú acu do throid in aghaidh na Fíor Gaedheil áitiúil sa chogadh seo fosta. Fuair iad na Saighdeara Dhubha Nuadh as na daoine plandála n-Uladh, agus bhí siad an daoine ‘mháin ar taobh Sasuinn san am seo.

Rugadh an sluagh nuadh i mí Nodlaig sa bhliadhain 1920, agus bhí dá sluagh acu. Ba Ciad sluagh (Sluagh A) ‘troid in aghaidh na Fíor Gaedheil gachan am, agus chuaidh iad chun go h-áiteanna láidir na Fíor Gaedheil. Bhí Sluagh B ‘troid ó am go h-am, agus bhí siad saighdeara cúltacha ‘gus thánaig iad amach nuair a fhuair iad orduigh acu. Throid na Fíor Gaedheil sa Bhriogáid Fearnmhaigh (Muineachán), Óglaigh na h-Éireann in aghaidh na fórsaithe sluaighte ar taobh na Gaill. Ba iad na Saighdeara Dubh, arm na Gall (arm Sasuinn), na Dubhrónaigh agus na Dubhrónaigh Diabhail fosta. Chuaidh sluagh mór na planndóirí Fearnmhaigh chun go na míliste nuadh, agus thug iad cuidiú nas móire chun na saighdeara Ghallda ‘gus bhí sin cuidiú mór chugu fosta gan amharas. Bhí fhios acu faoi na cheanntar áitiúil, agus bhí sin go h-an-mhaith le Sasuinn san am sin. Fuair rudaí ‘n deacair ar na h-Óglaigh trasna Fear Manach agus Tír Eoghain mar sin amhain.

Cogadh faoi Ros Liath:

D’fhág na Saighdeara Dhubha ‘muigh as beairic Ros Liath. Ach thosaidh na Míliste Dhubha n-áitiúil do dhéanamh ‘obair poilíní’ sa cheanntar. Bhí planndóir amháin an-gharbh in aghaidh na Gaedheil áitiúil, agus chuaidh é ‘n aghaidh beirt buachaill óga mar bhí creid aige bhí siad ag obair le na h-Óglaigh. Fuair beirt Óglach an t-órduigh acu do chur é chun bás. Agus rinn iad sin sa mhaidinn ar 23adh Feabhra 1921, agus chuir iad sgrios ar do churp aige. Ina dhiaidh sin chuir na Míliste Dhubha deich tigh Gaedhealach go teine sa baile Ros Liath, agus fhuair beirt fear sgrios ar do cuirp acu ‘nnsein. Nuair a rinn na míliste ionnsaigh mór in aghaidh an Tigh Sagairt, fhuair fear amháin bàs le timpiste. Rith ‘s theith na Gaedheil Caitligeach Ros Liath chun go Baile na Scotaigh agus Cnoc an t-Salainn mar bhí eagla mór orthu. Le linn an am sin, ghlac na Míliste Dhubha dhá tigh i Ros Liath, agus chuir iad an tighthe go beairic. Bhí sin sa chruinnighiu na Briogáid Fearnmhaigh agus rinn iad pleananna le díoghaltas mór. Phlean iad do chur sé tigh dhéag chun go teine ‘gus mar d’iarr na Gaedheil do chur díoghaltas in aghaidh na míliste mar bhí siad ann le linn an Teine Mór Ros Liath, agus bhí orduigh acu do chur ceatharach sairsint go bás. Bhí n-ochdar fear go gachan tigh, agus thosaidh na h-ionnsaigh amach ar Meadhan Oidhche 21adh Márta 1921. Bhí stair mór agus garbh Ros Liath le linn na h-aimseara ‘gus bhí ‘n oidhche seo nas ghairbh. Chuala ‘s chuaidh an sgairt na teine gunna ‘mach faoi tamall le míle ‘gus rinn na míliste dhubha troid mór do chosaint an tighth’ acu. Chuir an teine sollus mór chun oidhche na spéire fosta. Chuir iad ceathair tigh déag chun an teine ‘gus fhuair ceathrar sairsint na míliste dhubha bás fosta. Bhí ‘n oidhche garbh le Ceannphort Matt Mac Giolla Phádraig na Cathlán Chluain Eois. Nuair a chuaidh na taoiseach agus na Gaedheil thuas chun go Tigh Dubhghlaise, chuala sé sgairteanna gunna ‘mach as na gortanna ‘mach astu. Fuair na Fíor Gaedheil eile sa throid in aghaidh na míliste dhubha. Nuair a fhuair é go doras Tigh Dubhghlais, cha rabh sin osgail agus cha rabh sé ‘nonn do’n osgail sin fosta! Agus nuair a chuaidh sé chun an fhuinneog ar cúl an tigh, chuir daoin’ istigh sgairt gunna ‘mach chuige, ‘gus fhuair sé ghort garbh ann mar sin. D’éirigh sé do lámh aige, ‘ch fhuair sin bhriste leis pilear eile ‘muigh as an fhuinneog sin. Tharruing óglach eile ‘n taoiseach amach chun sábháilte gan mhoill nuair chuir na h-Óglaigh eile teine gunna fíochmhar ‘s láidir chun an fuinneog, agus fuair Dubhghlas bás ann istigh an tigh. Fuair óglach eile ghort aige san am seo ‘nois, ach cha rabh sin an-gharbh. Fuair na h-Óglaigh le Matt Mac Giolla Phádraig chun tigh eile ‘mach as an cheanntar, agus chuaidh óglach amháin chun go fhaigh capall agus carr gan mhoill. Chonnaic iad tigh a chur chun teine ‘mach astu, ‘gus bhí sin an tigh a chuala iad an chath amach nas luaith. Nuair a chonnaic iad fir ag rith chugu trasna na páirceanna. Ba chreid acu bhí siad Óglaigh eile. Chuaidh fear amhain chun do thug do lámh cuidiú chugu. Ach, chonnaic é eadaidh na míliste dhubha leis dathanna gorm, dearg ‘s bán orthu. Bhí siad leis na míliste dhubha gan amharas! Thosaidh iad do throid in aghaidh iad fhéin agus rith na fir míliste dhubha ‘steach chun an dhorchas. Ina dhiaidh cúpla lá ‘n chath, chuaidh captaen mór na míliste dhubha chun ceannairí planndóir ag Ros Liath, agus d’iarr sé cruinnighthe mór leis ceannaireachd Gaedhealach agus beidh sé ‘nn.

Dhubhairt an captaen chun na daoine sa chruinnithe mór i gCluain Eois agus a dhubhairt é chugu bhí na h-Óglaigh láidir agus bhí crógachd mór acu. Bhí gunnaithe ‘gus spiorad láidir leo fosta ‘gus bhí eólas deas mhaith acu faoi ‘n cheanntar fosta gan amharas. Chuir sé ‘n orduigh chugu do chainnt chun na Fíor Gaedheil áitiúil do chur stadadh an teine na tighthe. Fhuair uimhir na h-Óglaigh ghort le linn an cathanna Ros Liath. Bhí gortaigh mór ar Matt Mac Giolla Phádraig go h-áiridhe. Fhuair sé ghabhail sa luíochán, agus chuaidh na Gaill chun go tigh Seosamh Ó Dubhthaigh na h-Eanach Gabha, ‘gus thug Doctúir Ó Canáin na Buidheachor cuidiú sláinnte shábháilte chuige. Ach bhí fhios na Goill fuair cúpla Óglach ghort, agus chuaidh iad ar an lorg le h-aghaidh leo ‘gus fuair Matt ghabhail ina dhiaidh mar sin. Chuir na Gaill é ‘stigh san Otharlann Mór sa Muineachán, agus chuir iad é faoi gardáil sluagh mór.

Le Alasdair Stiúbhart Mag Eoin
(Gaedhlig Fearnmhaigh)