Cogamh Uisge Bheathaidh (1791 gu 1794)
Thosaidh cogamh fíochmhar a-mach air sléibhean na h-Àpalaid an aghaidh cìosan nuadh air uisge bheathaidh (uisge beatha) le riaghaltas nuadh Stáidean Aimearaga. Bha sin cogamh an aghaidh nan dhaoine bhochd an-seo ‘gus cha rabh sin cóir ’s ceart! Bha Deòrsa Bhasantáin a-muigh ‘g sabaid an aghaidh nan daoine bhochd annsein cuideachd, agus cha mhath leotha – daoin’ Aimearaga do fhoghluim mu sin an-diugh gun teagamh!
Thosaidh an comhaireachd an aghaidh cìosan nuadh air 27mh Iuchair 1791 nuair a thánaig daoine Gaedhealach ri chéile do chainnt mu’n obair-rudan deacaidh le riaghaltas náisean nuadh. Cha rabh na daoine seo h-airgid math ’s mór aca mar cha rabh airgid shuas na h-Àpalaid san ám sin. Ach char smaoinigh daoine saibhir nan riaghaltas mu nan daoine seo ’nnsein gun teagamh. Chuir na daoine Gáidhealach comhaireachd mhath eadar Iuchar gu Sultain 1791, ach chuaidh riaghaltas an aghaidh air na daoine sléibhe ’s Céitean ’s Lughnasa 1792 air aghaidh agus chuir ead an Sluagh (Arm) na h-Aimearaga ’n aghaidh air nan daoine ’n-seo ’nnsein air aghaidh!
Thánaig gach aon muinntear na h-Àpalaid, ach gach aon muinntear Gáidhealach gu h-áiridh a-muigh do sabaid an aghaidh an cìosan nuadh agus shabaid ead ath-chogamh an aghaidh daoine riaghaltas, riaghaltas na stáidean, riaghaltas mór agus an aghaidh Sluagh Aimearaga cuideachd. Bha na daoine comhaireachd seann-saighdearan na Cogamh Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus chreid ead bh’ ead ‘g cosaint na bunreachd dlighean leis an ath-chogamh seo. Bha Seumas MacPhàrlain an ceannaire mór nan ath-chogamh agus bha fear an-mhath e fhé cuideachd. Bha seann-saighdear na Cogamh na Saorsa e fhé ‘gus dh’iarr e ceartan mhath le h-aghaidh na daoine sléibhe gun mhall.
Shabaid na Gaedheil ath-chogamh an aghaidh an sluagh riaghaltas eadar 1792 gu 1794 agus bhuaidh ead gach aon cath ’s ruaig gun teagamh. Chuir ead eagal an-mhor chun air Deòrsa Bhasantáin agus chun air daoine riaghaltas eile ’nn. Thosaidh ead do chainnt leis na daoine, ‘ch aig an ám sin chuir ead 18,000 saighdear ri chéile sa Sluagh Mhór do’n ionnsaigh an aghaidh na Gaedheil agus an aghaidh Àpalaid gu h-áiridh. Thánaig na saighdearan a-muigh as Tìr Moire, Tír na Choillte, Achaidh an Iubhair agus as Nuadh Gearsaidh cuideachd. Dh’iarr ’s phleanaigh ead do bhris na daoine sléibhe gu brách air fad gun mhall as 1794 air aghaidh.
Chuaidh na Gaedheil Àpalaid air an ionnsaigh ri linn samhraidh 1794, agus bhuaidh ead cathan gun deacaidh cuideachd, agus bha ead air an t-slighe chun gu Baile Pittsburc (Baile Sodom a dhubhairt ead) mar bha creid aca bha sin áite láidir nan riaghaltas. Ach thánaig na daoine Pittsburc chun air taobh do tacaigh agus do sheas ri chéile leis na Gaedheil Àpalaid, agus chuir na Gaedheil taighean riaghaltas gu teine nuair a mháirseáil ead a-staigh sa bhaile ’nn. As dheidh sin, chuaidh ead chun gu bailtean mór eile ‘gus bha rudan gu math nuair a fhuair Seumas MacPhàrlain bás agus bha mór an-truagh sin!
Bha na Gaedheil Àpalaid no Daoine Sléibhe air an rathad gu caithream gu fhuair Seumas bás. Chuaidh Sluagh Mór chun gu h-Àpalaid as dheidh a dh’fhoghluim aca ’n droch-sgeul mu Seumas bochd, ach chuir na Daoine Sléibhe comhaireachd math ri chéile leis misneachd an-mhor. Dheun ead sin eadar Iuchar gu Samhainn 1794 agus dh’éalaigh míltean nan daoine shuas chun na sléibhean air ais a-rithist a-muigh as Sluagh Mór. Chuir ead taighean, tuathan agus áitean biadh eile chun gu teine ri linn míosan annsein agus bha rudan an-deacaidh le Sluagh Mór ann cuideachd. Dubhairt ’s dh’fhogair riaghaltas ‘bhuaidh’ ead ‘caithream’ sa cogamh sa Faoilteach 1795 ach cha rabh sin ceart! Bhuaidh na Daoine Sléibhe ’n sabaid eadar 1800 gu 1802 nuair a thánaig Tómas Mac Gofraidh chun timpeall agus chuir e dlighean mhath air na daoine bochd an-seo.
Le Tómas Mac a’ Ghobha
(Gàilig na h-Àpalaid)
Artaigil às a LUD – Sgríobh Róimh – 04-22
Issuu (Digiteach) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_obh_r_imh_-_04-22
Magzter (Digiteach ) – https://www.magzter.com/CA/L%C3%AConra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgr%C3%ADobh-R%C3%B3imh/Lifestyle/965365
Peecho (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1129098
Patreon (Digiteach ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/lud-sgriobh-04-66985570
Cogaṁ Uisge Ḃeaṫaiḋ (1791 gu 1794)
Ṫosaiḋ cogaṁ fíoċṁar a-maċ air sléiḃean na h-Àpalaid an aġaiḋ cìosan nuaḋ air uisge ḃeaṫaiḋ (uisge beaṫa) le riaġaltas nuaḋ Stáidean Aimearaga. Ḃa sin cogaṁ an aġaiḋ nan ḋaoine ḃoċd an-seo ‘gus ċa raḃ sin cóir ’s ceart! Ḃa Deòrsa Ḃasantáin a-muiġ ‘g sabaid an aġaiḋ nan daoine ḃoċd annsein cuideaċd, agus ċa ṁaṫ leoṫa – daoin’ Aimearaga do ḟoġluim mu sin an-diuġ gun teagaṁ!
Ṫosaiḋ an coṁaireaċd an aġaiḋ cìosan nuaḋ air 27ṁ Iuċair 1791 nuair a ṫánaig daoine Gaeḋealaċ ri ċéile do ċainnt mu’n obair-rudan deacaiḋ le riaġaltas náisean nuaḋ. Ċa raḃ na daoine seo h-airgid maṫ ’s mór aca mar ċa raḃ airgid ṡuas na h-Àpalaid san ám sin. Aċ ċar smaoiniġ daoine saiḃir nan riaġaltas mu nan daoine seo ’nnsein gun teagaṁ. Ċuir na daoine Gáiḋealaċ coṁaireaċd ṁaṫ eadar Iuċar gu Sultain 1791, aċ ċuaiḋ riaġaltas an aġaiḋ air na daoine sléiḃe ’s Céitean ’s Luġnasa 1792 air aġaiḋ agus ċuir ead an Sluaġ (Arm) na h-Aimearaga ’n aġaiḋ air nan daoine ’n-seo ’nnsein air aġaiḋ!
Ṫánaig gaċ aon muinntear na h-Àpalaid, aċ gaċ aon muinntear Gáiḋealaċ gu h-áiriḋ a-muiġ do sabaid an aġaiḋ an cìosan nuaḋ agus ṡabaid ead aṫ-ċogaṁ an aġaiḋ daoine riaġaltas, riaġaltas na stáidean, riaġaltas mór agus an aġaiḋ Sluaġ Aimearaga cuideaċd. Ḃa na daoine coṁaireaċd seann-saiġdearan na Cogaṁ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus ċreid ead ḃ’ ead ‘g cosaint na bunreaċd dliġean leis an aṫ-ċogaṁ seo. Ḃa Seumas MacṖàrlain an ceannaire mór nan aṫ-ċogaṁ agus ḃa fear an-ṁaṫ e ḟé cuideaċd. Ḃa seann-saiġdear na Cogaṁ na Saorsa e ḟé ‘gus ḋ’iarr e ceartan ṁaṫ le h-aġaiḋ na daoine sléiḃe gun ṁall.
Ṡabaid na Gaeḋeil aṫ-ċogaṁ an aġaiḋ an sluaġ riaġaltas eadar 1792 gu 1794 agus ḃuaiḋ ead gaċ aon caṫ ’s ruaig gun teagaṁ. Ċuir ead eagal an-ṁor ċun air Deòrsa Ḃasantáin agus ċun air daoine riaġaltas eile ’nn. Ṫosaiḋ ead do ċainnt leis na daoine, ‘ċ aig an ám sin ċuir ead 18,000 saiġdear ri ċéile sa Sluaġ Ṁór do’n ionnsaiġ an aġaiḋ na Gaeḋeil agus an aġaiḋ Àpalaid gu h-áiriḋ. Ṫánaig na saiġdearan a-muiġ as Tìr Moire, Tír na Ċoillte, Aċaiḋ an Iuḃair agus as Nuaḋ Gearsaiḋ cuideaċd. Ḋ’iarr ’s ṗleanaiġ ead do ḃris na daoine sléiḃe gu bráċ air fad gun ṁall as 1794 air aġaiḋ.
Ċuaiḋ na Gaeḋeil Àpalaid air an ionnsaiġ ri linn saṁraiḋ 1794, agus ḃuaiḋ ead caṫan gun deacaiḋ cuideaċd, agus ḃa ead air an t-sliġe ċun gu Baile Pittsburc (Baile Sodom a ḋuḃairt ead) mar ḃa creid aca ḃa sin áite láidir nan riaġaltas. Aċ ṫánaig na daoine Pittsburc ċun air taoḃ do tacaiġ agus do ṡeas ri ċéile leis na Gaeḋeil Àpalaid, agus ċuir na Gaeḋeil taiġean riaġaltas gu teine nuair a ṁáirseáil ead a-staiġ sa ḃaile ’nn. As ḋeiḋ sin, ċuaiḋ ead ċun gu bailtean mór eile ‘gus ḃa rudan gu maṫ nuair a ḟuair Seumas MacṖàrlain bás agus ḃa mór an-truaġ sin!
Ḃa na Gaeḋeil Àpalaid no Daoine Sléiḃe air an raṫad gu caiṫream gu ḟuair Seumas bás. Ċuaiḋ Sluaġ Mór ċun gu h-Àpalaid as ḋeiḋ a ḋ’ḟoġluim aca ’n droċ-sgeul mu Seumas boċd, aċ ċuir na Daoine Sléiḃe coṁaireaċd maṫ ri ċéile leis misneaċd an-ṁor. Ḋeun ead sin eadar Iuċar gu Saṁainn 1794 agus ḋ’éalaiġ míltean nan daoine ṡuas ċun na sléiḃean air ais a-riṫist a-muiġ as Sluaġ Mór. Ċuir ead taiġean, tuaṫan agus áitean biaḋ eile ċun gu teine ri linn míosan annsein agus ḃa rudan an-deacaiḋ le Sluaġ Mór ann cuideaċd. Duḃairt ’s ḋ’ḟogair riaġaltas ‘ḃuaiḋ’ ead ‘caiṫream’ sa cogaṁ sa Faoilteaċ 1795 aċ ċa raḃ sin ceart! Ḃuaiḋ na Daoine Sléiḃe ’n sabaid eadar 1800 gu 1802 nuair a ṫánaig Tómas Mac Gofraiḋ ċun timpeall agus ċuir e dliġean ṁaṫ air na daoine boċd an-seo.
Le Tómas Mac a’ Ghoḃa
(Gàilig na h-Àpalaid)
Artaigil às a LUD – Sgríoḃ Gaeḋealaċ – 04-22
Issuu (Digiteaċ) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_o_gae_eala_-_04-22
Magzter (Digiteaċ) – https://www.magzter.com/CA/L%C3%AConra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgr%C3%ADo%E1%B8%83-Gae%E1%B8%8Beala%C4%8B/Lifestyle/965366
Peeċo (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1129100
Patreon (Digiteaċ ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/lud-sgriob-04-22-67649131
