An Dochann a Dheun Outlander
‘Tha creid aca mu’n Òrduigh Subhailc agus Dho-bheartan an-diobhrail a-muigh as na daoine nas sìobhalaichte sa domhan.’ ‘S seo facail garbh as Ginearál Bháid (Wade) agus a-dhubhairt e ead a-muigh sa bhliadhain 1724, bha e ceannaire mór san arm nan Goill fo cheannard Deòrs I na h-Annobhar, san Ghearmailt. Chaidh e air aghaidh leis facail mì-cheart mu nan Gàidheil agus a-dhubhairt e fhéin bha na daoine Gàidhealach mèirlich, breagadairean, duine sallach, frith ceartan nam bàn, agus bha tràillean iad fhéin chun na taoisich aca. Sgrìobh diuc na Cumbarlann air ball: ‘S iad droch-dhuine, ‘s daoine trean agus ‘s daoine mèirlich ‘beo ‘mach as thairis an domhan’ agus a-dhubhairt Còirneal Bhitheadh a-mach: ‘Tha fhios agam mu na droch-duine barbarach Gàidheal – ‘s barbaraich iad fhéin, agus bith iad droch shaoghal gun onóir aca.’
Bith daoine ‘nonn do chur na droch-fhacail seo ‘mach ar an taobh mar a dhubhairt iad le sluagh namhad nan Gàidheal mar bha sin cogadh ach – oraic duine ‘n ain-chinealtas an aghaidh leinn agus an aghaidh Clann MhicCoinnich mar tha sin an sgeul air an chlàr teilibhisean: ‘Outlander’. Agus tha e sin garbh mar tha duine gu math leis an sgeultan mì-cheart ‘s mì-eòlais mu nan Gàidheal mar tha duine Gàidhealach gu math le sgeul seo, agus déanamh iad sin ri thaobh leis rudan mì-cheart eile san chlàr seo cuideachd. Chuir iad eachdraidh garbh ‘s mì-cheart, agus tha sin an sgeul leis saoghal nan Gàidheal san aimsear agus leis nan eachdraidh annseo cuideachd. Chan eil iad ag chur an fíor-sgeul mu na Gàidheal ri linn an àm sin.
Cha robh suim chun móran sluagh nan duine san leobhran (annseo sa Seann Ghàidhealtachd) chun gu thàinig clàr teilibhisean a-mach. Nuair a thàinig clàr teilibheasan a-mach, chaidh uimhir mhòr nam fir chun obair air an chlàr ‘ag muinneadh’ eachdraidh agus sgeultan mì-cheart nan Gàidheal. Fhuair iad an obair seo mar bha iad ‘obair air an clàr cuideachd, ach cha robh móran cuid ortha san chlàr. Bh’ ead daoine leis cuidean bheag sa chlàr! Agus ’s taistil iad a-mach agus th’ iad ‘ag muinneadh’ an eachdraidh ‘s dhùthchas a fhuair iad as sgrìobhnair Gall as Tobar Bheag (Arisona) agus ‘s Diana Gabaldon an t-ainm a tha oirre ‘gus chan eil Gàidheal i fhéin. Agus cha robh a thàinig i gu h-Albainn roimh a sgrìobh i ‘n chiad leobhar. ’S móran feusagan air nam fir seo (cha robh iad air na Seumasaich ri linn 1740an), agus bha bonnadan mì-cheart, féilidh sa ‘breacach sloinneadh’ ortha, ‘gus cha robh iad ann san aimsear sin, agus deunamh iad cuairtean gu sgoiltean do ‘muinneadh’ an eachdraidh mì-cheart na h-Albainn agus na Gàidheal agus a’ Ghaidealtachd cuideachd.
Tha cumhachd air Coille Cuileann (Hollywood) mu fo spiorad fhé na h-Albainn ró-dheacaidh ‘s ró-gharbh. ‘S daoine gun eòlas / amadánan an diugh, agus tha creid aca chuir Uilleim Uallas an peannt ghorm air do’n aghaidh agus air do cuirp aige, agus fhuair iad sin as sgeultan seannchus Ròmanach nuair a chuir iad an sgeultan chun dachaidh mu na Cruithnich (bha sgeultan seo seannchus airson nan daoine air dachaidh sa Ròimh). Chuir daoine facail math mhór chun Outlander mar chuir iad cànan nan Gàidheal ann, ach bha Gàilig ann air Hamish Macbeth agus Monarch of the Glen agus chan eil ‘s cha robh facail math leotha airson sin.
Tha sgeul fhada ‘gus sgeul air aghaidh air Gabaldon, ‘s cuir Claire trod an aghaidh Seumaidh (fear chéile na Claire) mar tha Seumaidh an-gharbh gu Claire ‘gus a chuir e òrduigh chuici gach àm. Tha Claire ‘trod airson ceartan nam bean. Ach cha robh sin an fìor-sgeul sa Ghaidhealtachd, agus cha robh sin an fìor-sgeul eadar na Seumasaich. Chaidh Bean-tighearna Chlann Raghnuill an aghaidh an taoiseach (do fear-chéile aice) agus thug i ‘n òrduigh do chruinnich ri chéile chun Arm nan Gàidheal do sabhaid airson Albainn, airson nan Gàidheal agus airson Teàrlach Ruadh. Agus chaidh i leotha chun na Seumasaich agus na Fìor Gàidheil, agus bha do mhac aice cuideachd. Dheun Sìne Chamshròn, Anna Mhic an Tòisich, agus bean sluagh nas móran, ban 18mh aimsear na h-Albainn agus a-steach sa Ghaidhealtachd gu h-àiridh. Chaidh iad an aghaidh na h-athairean agus na bràthairean aca do chur cuidich chun nan Gàidheal agus chun na Seumasaich ri linn an cogaidhean. Bha na ban Ghàidheal air comhairlean nan clainn, bh’ iad taoisich agus bh’ iad eadar nam bàrdan. Tha e sin rud móran deacaidh leis sgeultan mì-cheart san Outlander mar chuir móran uimhir fear Albannach agus ‘s creid aca bha e sin am bealach traidiseanta na Fíor Gàidheil – bh’ iad garbh ‘s cruadh chun daoine agus bha ‘s tha e sin gu math do chur rudan garbh chun air nam bean.
‘S aon oraic chun dualchas bha ‘n eòlas an-mhor agus an-thabhachtach eadar nan Gàidheal, thug daoine n-onóir an-mhor chun nam bàrdan, agus cha rabh fiùdalachd aca ‘nnsin. Agus bha móran ceartan chun na daoine ‘mháin agus bha fíor ceartan saorsa ‘ca cuideachd gun teagamh. ‘S sgeul an-mhath mu sin nuair a fhuair taoiseach Clann Mhic Leòid nan òglaich ‘s saighdearan ri chéile ‘gus a dhubhairt e chugu bithidh iad air an bealach do throd airson saorsa na Gàidheal agus a’ Ghaidhealtachd agus thug e Suaithneasan Bàn chugu ‘gus rinn iad mháirseáil a-mach as Sgitheannach. Thàinig fearg an-mhor ortha mar dh’fhoghluim iad bh’ iad air an bealach do shubhail chun arm nan Goill, agus bithidh iad ‘sabaid fo Deòrsa II na h-Annobhar, san Ghearmailt. Dh’fhàg sluagh an-mhor aca ‘mach as an taoiseach, agus chaidh iad chun Arm nan Gàidheal.
Chuir Outlander sgeultan garbh ‘s mì-cheart mu na Sagairt nam Fraoich – bha iad fir leis misneachd an-mhor aca ‘gus thug iad an Sacramaint chun daoine bhochd san Aimsear Peindlithe ‘gus rinn iad rudan dochreidsinn mar cha rabh saorsa na creidimh air daoine ‘nnsin. Dhubhairt sgrìobhnair nan Outlander sgeul-eòlas mì-cheart an aghaidh a’ Sagairt nam Fraoich. A dhubhairt Ginearál Bland (arm nan Goill): ’Tha Creidimh Caitligich aca ‘nnseo air móran cuid na ceanntar. Bu cheart iarraidh mhuid do chur stadaidh thugu ( Sagairt nam Fraoich) agus iarraidh mhuid do gheàrr an gneas a-mach as gach sagart a oraicinn leinn (th’ eagal nas móran aca na luchógan na móran nam bhàis); ach bu cheart chuir mhuid Ministearan Cléirich eadarthu ‘nnseo do fhaigh iad a-muigh as Eaglais Gàidhealach Ròmanach…… iarraidh mhuid do chur sgoiltean nuadh do chur cànan Beurla ‘gus do foghluim creidimh Prodastúnach ortha cuideachd.’ Cille Chuimein, 1746.
Air an deireannach, fhuair an chlàr an eòlas mu Teàrlach Ruadh as pàipearan agus naidheachdan nan Goill amhàin! Dhubhairt Gabaldon sin san pàipearan san àm gheàrr o shoin. Chuir daoine Gall an pàipearan ri chéile sa bliadhain 1988, agus cha robh iad còir agus ceart. Bha iad an aghaidh Teàrlach Ruadh! Thàinig fíor daoin’ eachraidh a-mach san àm sin, agus dh’fhogair iad bha sin ‘sgeultan gharbh ‘s mì-cheart’, ach tha sin beo ‘rithist mar Gabaldon. Cha robh suim aige – Teàrlach Ruadh – san Ceartan Flaitheas nan Rìghean, agus cha robh e ‘chainnt mu sin cuideachd. Agus a-dhubhairt daoine charaidean na Teàrlach Ruadh sin rud mu’n e mar bh’ iad ri thaobh e fhéin ri linn Bliadhna Teàrlaich (1745 gu 1746) agus chaidh iad in aice leis san Arm nan Gàidheal, agus chaidh iad air aghaidh leis fhéin nuair a bha e air an rith as nan Goill airson cúig mhios thairis nan Ghàidhealtachd. Tha fíor sgeultan na Teàrlach Ruadh a-steach san bàrdachd Alasdair mac Mhaighstir Alasdair agus san bàrdachd Iain Ruadh Stiùbhart agus san àitean eile cuideachd, agus tha iad san Ghàilig móran cuid. Dh’fhan daoine dochreidsinn eile air taobh Teàrlach Ruadh, agus dheun iad sin nuair a bha iad air an bealach gu bàis! Bha Doctar Gilleaspuig Camshròn eadarthu, agsu bha e bràthair na Dómhnull Camshròn na Loch Eil. Chuir na Goill e gu bàis sa 1753. Agus a dhubhairt e roimh bàis, bha fhios aige Teàrlach Ruadh san caithream agus san bhristeadh agus bha e móran fear dochreidsinn ri linn dhà àm. Ach chuir Gabaldon sgeultan mì-cheart mu Teàrlach Ruadh, agus a dhubhairt i bha e deochadair, cruadh gu ban agus gun onóir. Ach cha robh iad fíor mar bha Teàrlach Ruadh charaid an-mhor leis Bholtaire (Voltaire) agus bha breagh agus onóir as Bholtaire gu Teàrlach Ruadh. Tha sin an fíor sgeul.
Le Gobnait NicDhonnchadha
(Gàilig Apann)
Artaigil às a LUD – Sgríobh Róimh – 08-23
Issuu (Digiteach) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_obh_r_imh_-_08-23
Zinio (Digiteach) – https://www.zinio.com/ca-en/lud/deasachadh-08-an-d-bhlachd-s-am-faoilleach-2023-i609676
Magzter (Digiteach ) – https://www.magzter.com/CA/Lìonra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgríobh-Róimh/Lifestyle/1212514
Peecho (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1237770
Patreon (Digiteach ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/78391620/
An Doċann a Ḋeun Outlander
‘Ṫa creid aca mu’n Òrduiġ Suḃailc agus Ḋo-ḃeartan an-dioḃrail a-muiġ as na daoine nas sìoḃalaiċte sa doṁan.’ ‘S seo facail garḃ as Ginearál Ḃáid (Wade) agus a-ḋuḃairt e ead a-muiġ sa ḃliaḋain 1724, ḃa e ceannaire mór san arm nan Goill fo ċeannard Deòrs I na h-Annoḃar, san Ġearmailt. Ċaiḋ e air aġaiḋ leis facail mì-ċeart mu nan Gàiḋeil agus a-ḋuḃairt e ḟéin ḃa na daoine Gàiḋealaċ mèirliċ, breagadairean, duine sallaċ, friṫ ceartan nam bàn, agus ḃa tràillean iad ḟéin ċun na taoisiċ aca. Sgrìoḃ diuc na Cumbarlann air ball: ‘S iad droċ-ḋuine, ‘s daoine trean agus ‘s daoine mèirliċ ‘beo ‘maċ as ṫairis an doṁan’ agus a-ḋuḃairt Còirneal Ḃiṫeaḋ a-maċ: ‘Ṫa ḟios agam mu na droċ-duine barbaraċ Gàiḋeal – ‘s barbaraiċ iad ḟéin, agus biṫ iad droċ ṡaoġal gun onóir aca.’
Biṫ daoine ‘nonn do ċur na droċ-ḟacail seo ‘maċ ar an taoḃ mar a ḋuḃairt iad le sluaġ naṁad nan Gàiḋeal mar ḃa sin cogaḋ aċ – oraic duine ‘n ain-ċinealtas an aġaiḋ leinn agus an aġaiḋ Clann ṀicCoinniċ mar ṫa sin an sgeul air an ċlàr teiliḃisean: ‘Outlander’. Agus ṫa e sin garḃ mar ṫa duine gu maṫ leis an sgeultan mì-ċeart ‘s mì-eòlais mu nan Gàiḋeal mar ṫa duine Gàiḋealaċ gu maṫ le sgeul seo, agus déanaṁ iad sin ri ṫaoḃ leis rudan mì-ċeart eile san ċlàr seo cuideaċd. Ċuir iad eaċdraiḋ garḃ ‘s mì-ċeart, agus ṫa sin an sgeul leis saoġal nan Gàiḋeal san aimsear agus leis nan eaċdraiḋ annseo cuideaċd. Ċan eil iad ag ċur an fíor-sgeul mu na Gàiḋeal ri linn an àm sin.
Ċa roḃ suim ċun móran sluaġ nan duine san leoḃran (annseo sa Seann Ġàiḋealtaċd) ċun gu ṫàinig clàr teiliḃisean a-maċ. Nuair a ṫàinig clàr teiliḃeasan a-maċ, ċaiḋ uiṁir ṁòr nam fir ċun obair air an ċlàr ‘ag muinneaḋ’ eaċdraiḋ agus sgeultan mì-ċeart nan Gàiḋeal. Ḟuair iad an obair seo mar ḃa iad ‘obair air an clàr cuideaċd, aċ ċa roḃ móran cuid orṫa san ċlàr. Ḃ’ ead daoine leis cuidean ḃeag sa ċlàr! Agus ’s taistil iad a-maċ agus ṫ’ iad ‘ag muinneaḋ’ an eaċdraiḋ ‘s ḋùṫċas a ḟuair iad as sgrìoḃnair Gall as Tobar Ḃeag (Arisona) agus ‘s Diana Gabaldon an t-ainm a ṫa oirre ‘gus ċan eil Gàiḋeal i ḟéin. Agus ċa roḃ a ṫàinig i gu h-Albainn roiṁ a sgrìoḃ i ‘n ċiad leoḃar. ’S móran feusagan air nam fir seo (ċa roḃ iad air na Seumasaiċ ri linn 1740an), agus ḃa bonnadan mì-ċeart, féiliḋ sa ‘breacaċ sloinneaḋ’ orṫa, ‘gus ċa roḃ iad ann san aimsear sin, agus deunaṁ iad cuairtean gu sgoiltean do ‘muinneaḋ’ an eaċdraiḋ mì-ċeart na h-Albainn agus na Gàiḋeal agus a’ Ġaidealtaċd cuideaċd.
Ṫa cuṁaċd air Coille Cuileann (Hollywood) mu fo spiorad ḟé na h-Albainn ró-ḋeacaiḋ ‘s ró-ġarḃ. ‘S daoine gun eòlas / amadánan an diuġ, agus ṫa creid aca ċuir Uilleim Uallas an peannt ġorm air do’n aġaiḋ agus air do cuirp aige, agus ḟuair iad sin as sgeultan seannċus Ròmanaċ nuair a ċuir iad an sgeultan ċun daċaiḋ mu na Cruiṫniċ (ḃa sgeultan seo seannċus airson nan daoine air daċaiḋ sa Ròiṁ). Ċuir daoine facail maṫ ṁór ċun Outlander mar ċuir iad cànan nan Gàiḋeal ann, aċ ḃa Gàilig ann air Hamiṡ Macbeṫ agus Monarċ of ṫe Glen agus ċan eil ‘s ċa roḃ facail maṫ leoṫa airson sin.
Ṫa sgeul ḟada ‘gus sgeul air aġaiḋ air Gabaldon, ‘s cuir Claire trod an aġaiḋ Seumaiḋ (fear ċéile na Claire) mar ṫa Seumaiḋ an-ġarḃ gu Claire ‘gus a ċuir e òrduiġ ċuici gaċ àm. Ṫa Claire ‘trod airson ceartan nam bean. Aċ ċa roḃ sin an fìor-sgeul sa Ġaiḋealtaċd, agus ċa roḃ sin an fìor-sgeul eadar na Seumasaiċ. Ċaiḋ Bean-tiġearna Ċlann Raġnuill an aġaiḋ an taoiseaċ (do fear-ċéile aice) agus ṫug i ‘n òrduiġ do ċruinniċ ri ċéile ċun Arm nan Gàiḋeal do saḃaid airson Albainn, airson nan Gàiḋeal agus airson Teàrlaċ Ruaḋ. Agus ċaiḋ i leoṫa ċun na Seumasaiċ agus na Fìor Gàiḋeil, agus ḃa do ṁac aice cuideaċd. Ḋeun Sìne Ċamṡròn, Anna Ṁic an Tòisiċ, agus bean sluaġ nas móran, ban 18ṁ aimsear na h-Albainn agus a-steaċ sa Ġaiḋealtaċd gu h-àiriḋ. Ċaiḋ iad an aġaiḋ na h-aṫairean agus na bràṫairean aca do ċur cuidiċ ċun nan Gàiḋeal agus ċun na Seumasaiċ ri linn an cogaiḋean. Ḃa na ban Ġàiḋeal air coṁairlean nan clainn, ḃ’ iad taoisiċ agus ḃ’ iad eadar nam bàrdan. Ṫa e sin rud móran deacaiḋ leis sgeultan mì-ċeart san Outlander mar ċuir móran uiṁir fear Albannaċ agus ‘s creid aca ḃa e sin am bealaċ traidiseanta na Fíor Gàiḋeil – ḃ’ iad garḃ ‘s cruaḋ ċun daoine agus ḃa ‘s ṫa e sin gu maṫ do ċur rudan garḃ ċun air nam bean.
‘S aon oraic ċun dualċas ḃa ‘n eòlas an-ṁor agus an-ṫaḃaċtaċ eadar nan Gàiḋeal, ṫug daoine n-onóir an-ṁor ċun nam bàrdan, agus ċa raḃ fiùdalaċd aca ‘nnsin. Agus ḃa móran ceartan ċun na daoine ‘ṁáin agus ḃa fíor ceartan saorsa ‘ca cuideaċd gun teagaṁ. ‘S sgeul an-ṁaṫ mu sin nuair a ḟuair taoiseaċ Clann Ṁic Leòid nan òglaiċ ‘s saiġdearan ri ċéile ‘gus a ḋuḃairt e ċugu biṫiḋ iad air an bealaċ do ṫrod airson saorsa na Gàiḋeal agus a’ Ġaiḋealtaċd agus ṫug e Suaiṫneasan Bàn ċugu ‘gus rinn iad ṁáirseáil a-maċ as Sgiṫeannaċ. Ṫàinig fearg an-ṁor orṫa mar ḋ’ḟoġluim iad ḃ’ iad air an bealaċ do ṡuḃail ċun arm nan Goill, agus biṫiḋ iad ‘sabaid fo Deòrsa II na h-Annoḃar, san Ġearmailt. Ḋ’ḟàg sluaġ an-ṁor aca ‘maċ as an taoiseaċ, agus ċaiḋ iad ċun Arm nan Gàiḋeal.
Ċuir Outlander sgeultan garḃ ‘s mì-ċeart mu na Sagairt nam Fraoiċ – ḃa iad fir leis misneaċd an-ṁor aca ‘gus ṫug iad an Sacramaint ċun daoine ḃoċd san Aimsear Peindliṫe ‘gus rinn iad rudan doċreidsinn mar ċa raḃ saorsa na creidiṁ air daoine ‘nnsin. Ḋuḃairt sgrìoḃnair nan Outlander sgeul-eòlas mì-ċeart an aġaiḋ a’ Sagairt nam Fraoiċ. A ḋuḃairt Ginearál Bland (arm nan Goill): ’Ṫa Creidiṁ Caitligiċ aca ‘nnseo air móran cuid na ceanntar. Bu ċeart iarraiḋ ṁuid do ċur stadaiḋ ṫugu ( Sagairt nam Fraoiċ) agus iarraiḋ ṁuid do ġeàrr an gneas a-maċ as gaċ sagart a oraicinn leinn (ṫ’ eagal nas móran aca na luċógan na móran nam ḃàis); aċ bu ċeart ċuir ṁuid Ministearan Cléiriċ eadarṫu ‘nnseo do ḟaiġ iad a-muiġ as Eaglais Gàiḋealaċ Ròmanaċ…… iarraiḋ ṁuid do ċur sgoiltean nuaḋ do ċur cànan Beurla ‘gus do foġluim creidiṁ Prodastúnaċ orṫa cuideaċd.’ Cille Ċuimein, 1746.
Air an deireannaċ, ḟuair an ċlàr an eòlas mu Teàrlaċ Ruaḋ as pàipearan agus naiḋeaċdan nan Goill aṁàin! Ḋuḃairt Gabaldon sin san pàipearan san àm ġeàrr o ṡoin. Ċuir daoine Gall an pàipearan ri ċéile sa bliaḋain 1988, agus ċa roḃ iad còir agus ceart. Ḃa iad an aġaiḋ Teàrlaċ Ruaḋ! Ṫàinig fíor daoin’ eaċraiḋ a-maċ san àm sin, agus ḋ’ḟogair iad ḃa sin ‘sgeultan ġarḃ ‘s mì-ċeart’, aċ ṫa sin beo ‘riṫist mar Gabaldon. Ċa roḃ suim aige – Teàrlaċ Ruaḋ – san Ceartan Flaiṫeas nan Rìġean, agus ċa roḃ e ‘ċainnt mu sin cuideaċd. Agus a-ḋuḃairt daoine ċaraidean na Teàrlaċ Ruaḋ sin rud mu’n e mar ḃ’ iad ri ṫaoḃ e ḟéin ri linn Bliaḋna Teàrlaiċ (1745 gu 1746) agus ċaiḋ iad in aice leis san Arm nan Gàiḋeal, agus ċaiḋ iad air aġaiḋ leis ḟéin nuair a ḃa e air an riṫ as nan Goill airson cúig ṁios ṫairis nan Ġàiḋealtaċd. Ṫa fíor sgeultan na Teàrlaċ Ruaḋ a-steaċ san bàrdaċd Alasdair mac Ṁaiġstir Alasdair agus san bàrdaċd Iain Ruaḋ Stiùḃart agus san àitean eile cuideaċd, agus ṫa iad san Ġàilig móran cuid. Ḋ’ḟan daoine doċreidsinn eile air taoḃ Teàrlaċ Ruaḋ, agus ḋeun iad sin nuair a ḃa iad air an bealaċ gu bàis! Ḃa Doctar Gilleaspuig Camṡròn eadarṫu, agsu ḃa e bràṫair na Dóṁnull Camṡròn na Loċ Eil. Ċuir na Goill e gu bàis sa 1753. Agus a ḋuḃairt e roiṁ bàis, ḃa ḟios aige Teàrlaċ Ruaḋ san caiṫream agus san ḃristeaḋ agus ḃa e móran fear doċreidsinn ri linn ḋà àm. Aċ ċuir Gabaldon sgeultan mì-ċeart mu Teàrlaċ Ruaḋ, agus a ḋuḃairt i ḃa e deoċadair, cruaḋ gu ban agus gun onóir. Aċ ċa roḃ iad fíor mar ḃa Teàrlaċ Ruaḋ ċaraid an-ṁor leis Ḃoltaire (Voltaire) agus ḃa breaġ agus onóir as Ḃoltaire gu Teàrlaċ Ruaḋ. Ṫa sin an fíor sgeul.
Le Gobnait NicḊonnċaḋa
(Gàilig Apann)
Artaigil às a LUD – Sgríoḃ Gaeḋealaċ – 08-23
Issuu (Digiteaċ) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-_sgr_o_gae_eala_-_08-23_
Magzter (Digiteaċ) – https://www.magzter.com/CA/Lìonra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgríoḃ-Gaeḋealaċ/Lifestyle/1213648
Peeċo (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1238142
Patreon (Digiteaċ ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/78391779
