Gaedhealtachd Cheanada ’s Céad Cogadh na Dhá Ghall (1914 go 1919)

Gaedhealtachd Cheanada ’s Céad Cogadh na Dhá Ghall
(1914 go 1919)

Fhuair eadar trí fhichead sa h-aon míle (61,000) go trí fhichead sa cúig míle (65,000) saighdear Ceanada bás le linn Céad Cogadh na Dhá Ghall gan amhras. Ba sin cogadh an-uabhasach ar an tír seo gan dabht! Chuaidh ceathar ciad ’s fichead cúig míle (425,000) saighdear Ceanada go ’n cogadh sin le linn an cogadh, agus bha cuid an-mhor ead amuigh as na Gaedhealtachdan annseo gun dabht fosta!

Fhuair saighdeara bás as gach Gaedhealtachd gan amhras agus chuir iad troid dochreidte le linn an cogadh cruadhlachd ann gan amhras, ach bha h-athbheochan ar cuid mór Gaedhealtachdan, fhuair ’s chaill Gaedhealtachdan eile ana bhristeadh mar an cogadh sin agus ’s mór an truagh sin! Fhuair muinntir Gaedhealach ana-mhor san iar-dheas Sruth an t-Sábháil agus sa Ghleann Ghárraidh san Ontario Deas agus ar Talamh an Éisg, ach tá na Gaedheil iar-dheas Sruth an t-Sábháil agus na Gaedheil Ghleann Ghárraidh ‘beó leis an áir uabhasach na cogadh seo indiu. Thánaig na Gaedheil Sruth an t-Sábháil amuigh as nan Eileanan a’ Tuath cuid ’s mó faoi na 1880idí ar aghaidh, agus thánaig na Gaedheil Ghleann Ghárraidh as Loch Abar agus gach aon ceanntar na seann-Gaedhealtachd ó 1776 nó 1777 ar aghaidh fosta. Bha Gaeilig an phríomh teanga ’nn sa dhá cheanntar agus cha rabh ”s chan fheil sin an t-sgéal mar an Céad Cogadh na Dhá Ghall. Fhuair gach aon muinntir Gaedhealach agus fhuair gach aon Gaedhealtachd uimhir ana-mhór bás le linn an cogadh sin annseo ‘gus sin é! Ach chan fheil na teanga Gaedheal ’s na dualchas Gaedheal ’s na muinntir Gaedhealach an-neart acu ó ’n cogadh eadar 1914 go 1919. Bha Gaeilig an phríomh teanga sa Ghleann Ghárraidh, Ontario Deas go dtí 1919, agus ba sin mar fhuair sluagh ana-mhor na fear óige bás ‘troid sa cogadh na h-Eóraip. Chuaidh Gaeilig ar bóthar go bás ann as 1919 agus 1945 ’s 1953 (Cogadh na Coirce) mar fhuair uimhir an-mhor bás sa cogaidh seo. Cha fhuair iad an t-am do’n athbheochan na daoine óige ’nn agus ’s an-mhor na truagh sin.

Bhí sin an sgéal san iar-dheas Sruth an t-Sábháil fosta. Chaill ’s fhuair na muinntir seo h-uimhir ana-mhor le linn cogaidh 1914 go 1919 (Céad Cogadh na Dhá Ghall), 1939 go 1945 (Darna Cogadh na Dhá Ghall) agus sa Cogadh na Coirce (1950 go 1953) fosta. Ach cha rabh iad anonn abálta do fhás shuas na daoine óga ar ais aríst agus fhuair Gaeilig bás mar sin fosta. Thánaig sluagh ana-mhor amuigh as an cheanntar-mhuinntir seo do throid san Eóraip agus bha iad dochreidte i gach aon cath, feachtas ’s troid gan amhras, agus bha sin an sgéal leis gach aon Gaedhealtachd ’s muinntir Gaedhealach sa Ceanada fosta, ach thánaig gach aon Gaedhealtachd go beó ’s athbheochan ar ais aríst agus cha rabh ’s chan fheil sin le h-aghaidh na muinntirean Gaedhealach ar iar-dheas Sruth an t-Sábháil ’s Gleann Ghárraidh go h-áirithe.

Fhuair saighdearan bás as gach muinntir Gaedhealach agus gach aon Gaedhealtachd annseo sa Cheanada le linn Céad Cogadh na Dhá Ghall, agus bhí misneach ana-mhor acu gan amhras! Ach thánaig iad go neart ar ais aríst ach chan fheil sin an sgéal san iar-dheas Sruth an t-Sábháil agus sa Ghleann Ghárraidh go h-áirithe. Fuair seacht ciad ’s ochdo (780) saighdear bás amuigh as ochd céad (800) sa Réisimind Thalamh na Éisg nuair a thánaig iad gu ’n céad chath acu san Fhrainng, ach thánaig iad ar ais aríst istigh sa mhuinntir acu ‘bhaile, ‘gus bhí Gaeilig an príomh teanga ’nn fosta, ‘gus bhí sin fíor le na Gaedheil sa Ghleann Uisge Dhearg, Cuidhbéig, ar Eilean Naomh Eóin, ar Ceap Breatuinn ’s Albainn Nuadh fosta. Ach bhí ’n cogadh 1914 go 1919 ana-uabhasach le na muinntirean Gaedhealach san iar-dheas Sruth an t-Sábháil agus Gleann Ghárraidh mar chuaidh siad chun go bás tar éis an Céad Cogadh na Dhá Ghall gan amhras. Fhuair Gaeilig bás sa Ghleann Ghárraidh sa 2001 nó 2012 nó faoi sin, ach thosaidh daoin’ óige do fhoghluim Gaeilig ann agus fillidh sin go Ghleann Ghárraidh ar ais aríst le cuidiú Dé. Chan fheil fhios agam an sgéal faoi Sruth an t-Sábháil ach tá creid agam tá muinntir Gaedhealach ann indiu ‘gus thá sin beó, ‘gus tiocfaidh suim acu chun Gaeilig ar ais aríst le cuidiu Dé fosta. B’fhéidir tá Gaeilig beó ’nn amuigh ar nam Machairean Móra Sruth na t-Sábháil ach tá ’n idirlín an-lág ann agus chan fheil fhios agam cé mhéad daoine leis Gaeilig acu ’nn anois. Ach beadh sin go deas má tiocfaidh ’s filleadh Gaeilig ann gan mhoill fosta.

Throid na Gaedheil Cheanada leis misneach ana-mhor le linn Céad Cogadh na Dhá Ghall agus bhí siad ‘troid ar gach aon cath ’s feachtas agus bha Gaeilig ana-mhaith acu fosta. Bhí Gaeilig ag gach saighdear as Brúinsbhic Nuadh – Caitlicigh ’s Prostastúnaich – agus gach saighdear ’s seoladair as Talamh an Éisg, Eilean Naomh Eóin, ceanntair Gaedhealach Cuidhbéig ’s Ontario fosta. Bhí ’n fear a sgríobh an óran Achaidh nam Flondras as Conndae Brúis san Ontario iar-dheas agus bha Gaedhealtachd an-mhor ann fosta go dtí na 1950idí. Thánaig réisimintí Gaedhealach amuigh as gach ceanntar na Ceanada do throid sa chogadh fosta ‘gus bhí sin an sgéal leis Réisimind Thorontó (48mh Gaedheil) agus an Réisimind Mhontréal (199ú Gaedheil Éireannach). Throid iad le chéile san arm Cheanada leis misneachd ana-mhor le linn Céad Cogadh na Dhá Ghall agus sin é n t-sgéal.

Le Seán Séamus Mac a’ Chruiteir
(Gaeilig Thír Chonaill)