Baile an Úill Mhóir

Baile an Úill Mhóir

Nua-Eabhrac siar go dtí an t-sean-aimsir, agus tá na Gaedheil i láthair ag gach ré ann le scéal a insint. Is éard atá sa ré-léarscáilíocht seo ná cnuasach de na scéalta sin a insítear laistigh agus trasna dhá theanga, cosúil le cruinniú an acomhail. San áit chóineasaithe seo is iad siamsóirí agus fir naofa, bradacha agus polaiteoirí h-Éireannaigh thar sáille; agus liodán fada de go leor díseanna dá leithéid. Baineann na Gaedheil Nua Eabhrac feidhm leis an Ghaeilge mar córas rúin, agus b’fhéidir, agus fad is a bhí muid ag céim-rince agus ag canadh ár gcroí amach in Iúil ar Slighe Leithéid i mBéarla. Ag buaic-Ghaeilge ansin, léiríonn staidreamh daonáirimh Nua-Eabhrac gur labhair fiche cúig faoin gcéad de dhaonra na cathrach Gaeilge ar laghad san fhichiú h-aois.

Is focal imeartas é Oinniún ar fhocail a thosaigh mar an focal Gaeilge “Anonn” agus a tháinig sa chluas Sacs-Béarla é mar “oinniún.” Ba é Nua-Eabhrac an áit i bhfad i gcéin agus thall ansin, ach eolach-mhuinteartha, ar nós an pharóiste ar an taobh thall Blianta roimh an úll, ba é samhaltán ar Nua-Eabhrac an t-Oinniún nó an t-Oinniún Mór. Agus san aois ársa, bhí an oinniún ina chomhartha don féineacht: sraith scraitheanna a eascraíonn chun lár folamh na bunsraithe. Is tada an féin a chiallaíonn an fréamh-fásra a sheasann di.

Téann na sraitheanna iomadúla i den ghleann agus den loch. Go deimhin, ba é an sagart Gaedhealach, an t-Athair Ó Dubhthaigh cé a dúirt faoin iarracht aige “sráid-bhaile de Nua Eabhrac le déanamh.” Tá sé in a fhairitheoir fós go deo ann mar snoiteán i gcnó an chroí i gCearnóg na n-Aimsirí a chúl le Cros Ceilteach.

Is araon dúinn baile dúchais Nua Eabhrac a thóg muid lenár lámha cosnochta, agus an árd-chathair impiriúil ar chuireamar ar bun nuair ar chuireamar suas an Foirgneamh na h-Impireachta an Stáit agus a thionscnaíomar an fhoirgneoireacht air ar Lá Fhéile Pádraig 1930. Ba ’s Gaillimh na feara a d’ith a lón ar an chuing chruaiche céad urláir (scéalta) os cionn Manhattan, beirt a aithníodh go cinntitheach mar Ó Seachnasaigh agus Mac Fhloinn ó Sean-eaglais. Is Eoin Freeman Gill scríbhneoir ailtireachta Iris Nua Eabhraca cé a scríobhann san úr-scéal Na Sealgairí n-Geargáilí go raibh na dealbhóirí cloiche h-Éireannacha (Gaedhealacha) a shnoigh portráidí d’aghaidheanna n-Gaedheal ar leith i saoirseacht chloiche mhaisiúil fhoirgnimh mhóra fite fuaite ar fud Nua-Eabhrac.

Rinneadh An t-Úll Mór de Nua-Eabhrac, go h-oifigiúil, nuair – i ré Saoiste Crócar (Manhattan) agus Saoiste MacLochlainn (Brúclín nó Bruach na Linne) – a scríobh Seán MacGearailt é sa Teileagraf Maidine i mbliain 1893. Tagraíonn an logainm ón seanchas ársa na h-Éireann faoin úll oileán i bhfad amach in iarthar an Atlantaigh, cosúil l’Inis Naomh Bréanainn. Tháinig sé chun cinn go seasta i n-gnásanna siamsaíochta Ghaedhealacha, ar Slighe Leithéid (Conair Mhór Bhán) agus i gciorcad Uí Catharnaigh (“carneigh”) d’oirfidigh a chuaigh ar camchuairt trí Mheiriceá óna mbunáit i Bhaudebhill.

Ba é Baile-hó an t-ainm a raibh ar Nua-Eabhrac as Sacs-Gaeilge, agus tá cuimhne air in “Amhrán Náisiúnta” na Siamsóirí Mheiriceá n-Amhrán Slighe Leithéid (Suantraí na Conaire Móire Báine) leis an rann the hip h-órraidh a’ baile-hó; the Lullabaigh na Slighe Leithéid. I n-gan fhios dóibh, comhfhreagraíonn na trí fhocal h-órraidh, baile-hó ‘gus lullabaigh do na trí mhodh ceoil Ghaedhealaigh a bhaineann le Daghdha, Árd Rí Teampall na n-Déithe na Sinsear na h-Éireann, a raibh cáil air mar gheall ar a chruit, An Uaithne nó n-Anúna. Aithníodh a bhan-ríon, an t-ainm-máthar Ghleann na Bóinne, Bóann i dtrí neacha ar a dtugtar Gentraige, Golltraige agus Suantraige. Tá na h-ainmneacha seo ag tagairt do cheol meánach, ceol mall brónach agus suantraí, agus is beag a fhreagraíonn do h-órraidh, baile-hó agus lullabaigh astu.

D’fhéadfadh Baile-hó tagairt i mBéarla do thraidisiún bolscaireachta na siamsóirí h-Éireannacha (Gaedheil) le brí “a chur chun cinn rudaí, a mholadh, raic a thógáil nó sceitimíní poiblí a chruthú.” D’úsáid barcairí carnabhail an téarma “sluagh a chur i mbéal an phobail” a thabharfadh cuireadh do choisithe a bheith i mball i lucht féachana agus iad ag béicíl ó ardán “an baile” a d’ainmnítí. Is ó “bailliú” a thagann an chiall seo, agus i n-deireadh na dála roinneann sé an meon “baile” ina mbíonn daoin’ ag bailliú i lonnaíocht. Cinninúint ann, go dtagraíonn an focal ó “Bile,” an sean-ghin nasctha chun “bile,” nó crann lárnach i gcroílár na sráid-bhailte
Ghaedhealacha fadó. Is an bile a raibh an fréamh roimhe na nósanna féile Bealtaine ‘gus ag rince i n-deiseal agus i dtuathal timpeall an cuaille mór ar barr na bliana.

Ba é Baile-hó an t-ainm freisin ar an Chathair Shmaragaide, nó áit aisling na samhlaíochta na n-Gaedheal-Mheiriceánaigh. Go deimhin, thug Franc Baum an chéad ainm Pádraig ar An t-Asarlaí an Óir mar leas-ainm ar son na saoistí Gaedhealacha ag reachtáil cathracha Mhéiriceá ar fud na tíre. Tá tagairt d’oileán úll na sean-eachtraí in Echtra Bran maic Febail agus Immram Maele Dúin. Téann an dá thurais anonn agus buaileann siad le Manannán mac Lir agus ar oileán úll a thuirlingíodar. B’fhéidir gur chuige sin atá an focal baile-hó rianaithe go dtí an logainm Baile Átha h-Úlla, áit i gCorcaigh a raibh baint aige le fada an lá lena n-aontaí, cruinnithe agus cóisirí mhóra. Bunaíodh craobh (cosúil le craobh úll Bran) de Chomhaltas Ceoltóirí Éireann do Nua-Eabhrac a thagairt mar Chraobh Úll Mór agus tugann sé le fios go gcuimhneofaí ar na laethanta sin ón Cosáin Nua Eabhrac nuair a “Thug mise agus Maimidh Ní Ruairc an solas gliondair ar chosáin Nua Eabhrac,” i gcathair déanta níos cluthaire ‘gus Gaedhealaigh leis an t-ainm Baile an Úill Mhóir uirthi.

Le Bréanann Ó Catháin
(Gaeilge Chonnacht)