Céad Éirigh Amach Talamh an Éisg
Éirigh Amach Inis Úbhall (1697 go 1699)
D’éirigh na Gaedheil amach in éadan na Gaill ar Talamh an Éisg, Oileán Úir le linn an Geimhreadh na 1697. Thánaig na Franncaigh go Talamh an Éisg amuigh as Nuadh Frainnge do throid in éadan na Gaill ann. Ba sin i n-dhiaidh Cogadh na Dhá Rígh trasna na Gaedhealtachd nuair a d’éirigh na Gaedheil amach in éadan na Gall-Shasannaigh agus in éadan na Gall na h-Eóraip fosta. Ba Cogadh in Éireann (1688 go 1692) ‘s in Albainn (1689 go 1694). Fuair Arm na n-Gaedheal bhriseadh sa chogadh seo, ‘ch chuaidh iad ar aghaidh leis an cogadh in éadan Sasuinn leis Arm na n-Gaedheal agus Briogáid na Gaedheal faoi cosanta na Fhrainng, agus trasna na dtonnta chun ar Oileán Úir san Achaidh an Iubhair, Àpalaid agus ar Talamh an Éisg go h-áirithe!
Thánaig sluagh Franngach go Talamh an Éisg as an fharraig’ ar 10adh Samhainn 1696. Rinn siad ionnsaigh fíochmhar in éadan na bailí Sasainn agus phleannaigh iad do chur gach aon baile Sasuinn chun go teine gan mhoill. Chuaidh na Franncaigh ar an ionnsaigh leis díoghaltas mór acu mar dhéan na Sasannaigh sin in éadan Nuadh Frainng cúpla bliadhain roimhe. Thánaig uimhreacha mhaith na Gaedheal go throid in aice na Franncaigh as 28adh Samhainn 1696 ar aghaidh, ach cha rabh d’éirigh iad amach san éirigh amach mór go dtí 19adh Eanáir 1697.
Cha rabh na Gaedheal amuigh san éirigh amach mór go
h-Eanáir 1697 mar chonnaig iad sluaighte Frainng ‘ionnsaigh in éadan na Gaill ar Talamh an Éisg roimhe ‘gus d’fhág na Franncaigh amuigh as gach aon léigear ‘s ionnsaigh a dhéan iad in éadan sluagh Shasuinn ar Talamh an Éisg, agus ba na Gaedheil cliste do fhan ‘s do fhoghluim an fíor sgéal ‘s misneach leis na Franncaigh gan amhras. Thosaidh na Franncaigh do chur gach aon tigh ‘s áras chun go teine nuair a fuair iad go talamh ar 10adh Samhainn air aghaidh. Thánaig na Franncaigh go ceanntar Affallon (Inis Úbhall) ar Talamh an Éisg ar an lá sin agus bhuaidh ‘s ruaig iad in éadan bailí Gallda ‘nn. D’amharc na Gaedheal sin agus chonnaic iad gach aon ruaig ‘s buadh le na Franncaigh fosta. Nuair a chonnaic iad ba na Franncaigh ann le troid fada, thosaidh uimhir mhór na n-Gaedheal do throid in aice leo. Rinn na Gaedheil ruaig fíochmhar in éadan na Gall-Shasannaigh le linn sneachd an-trom agus le linn gach aon oidhche’ gus chuir iad na toighean Ghallda go teine leis díoghaltas an-mhor fosta. D’éirigh daoine Gaedhealach amach in éadan na Gaill istigh gach aon baile Ghallda fosta
‘gus chuir sin eagal an-mhor eadar na Gaill gan amhras ‘s gan mhoill. Chuir na Gaedheil gach aon loing iasgaireachd agus gach aon loing eile Sasuinn go teine fosta mar d’iarr iad do chur na Sasannaigh amuigh as an obair iasgaire gan amhras.
Fuair eadar céad (100) go dá chéad (200) Gall bás ar Talamh an Éisg eadar Eanáir go Deireadh Fóghmhair 1697. Fuair na Franncaigh ‘s na Gaedheil fichead ‘s a trí (23) baile go teine ‘s go bristeadh ann gan amhras fosta. Bhuaidh iad an cogadh le Talamh an Éisg agus ba sin dochreidte le na Gaedheil Thalamh na Éisg mar chreid iad beadh said saor as Sasuinn go brách ar fad anois. Ach cha rabh sin an sgéal agus ba mór na truagh sin.
Rinn na Franncaigh síocháin leis na Gall-Shasannaigh i mhí Deireadh Fóghmhair sa bhliadhain 1697. Ba sin san Eóraip eadar na riaghaltais ann. Ba sin an-uabhasach le na Gaedheil abhaile ‘gus trasna na dtonnta fosta mar ba siad gan cosaint mhaith leo ‘nois. Ach chuaidh ‘s leanaigh na Gaedheil ar aghaidh leis na cogadh in éadan Sasuinn leis treall-chogadh fada ‘s dochreidte ‘gus rinn iad sin eadar Samhuinn 1697 go Geimhreadh 1699 gan sos ‘s gan stad. Chuir na Gaedheil eagal ana-mhor eadar measg muinntir Gallda le linn an treall-chogadh ann. D’ionnsaigh ‘s ruaig iad amuigh as na coillte ‘gus ruaig iad le taobh an tráigh fosta leis díoghaltas ana-mhor acu ‘nnsin.
D’éalaigh sluagh Gaedhealach amuigh as Talamh an Éisg le linn Geimhreadh cruadh fhada na 1699 go 1700, agus chuaidh siad go Nuadh Fhrainng fosta.
Le Seán Séamus Mac a’ Chruiteir, Sean Gaedhlteachd
(Gaeilig Thír Chonaill)
Artaigil às a LUD – Sgríobh Róimh – 03-22 Issuu (Digiteach) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud-_sr-_02-22 Magzter (Digiteach) – https://www.magzter.com/CA/Lìonra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgríobh-Róimh/Lifestyle/924135 Peecho (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1115106 Patreon (Digiteach ⁊ Corporra) – https://www.patreon.com/posts/lud-sgriobh-03-67650472
Céad Éiriġ Amaċ Talaṁ an Éisg
Éiriġ Amaċ Inis Úḃall (1697 go 1699)
D’éiriġ na Gaeḋeil amaċ in éadan na Gaill ar Talaṁ an Éisg, Oileán Úir le linn an Geiṁreaḋ na 1697. Ṫánaig na Franncaiġ go Talaṁ an Éisg amuiġ as Nuaḋ Frainnge do ṫroid in éadan na Gaill ann. Ba sin i n-ḋiaiḋ Cogaḋ na Ḋá Ríġ
trasna na Gaeḋealtaċd nuair a d’éiriġ na Gaeḋeil amaċ in éadan na Gall-Ṡasannaiġ agus in éadan na Gall na h-Eóraip fosta. Ba Cogaḋ in Éireann (1688 go 1692) ‘s in Albainn (1689 go 1694). Fuair Arm na n-Gaeḋeal ḃriseaḋ sa ċogaḋ seo, ‘ċ ċuaiḋ iad ar aġaiḋ leis an cogaḋ in éadan Sasuinn leis Arm na n-Gaeḋeal agus Briogáid na Gaeḋeal faoi cosanta na Ḟrainng, agus trasna na dtonnta ċun ar Oileán Úir san Aċaiḋ an Iuḃair, Àpalaid agus ar Talaṁ an Éisg go h-áiriṫe!
Ṫánaig sluaġ Franngaċ go Talaṁ an Éisg as an ḟarraig’ ar 10aḋ Saṁainn 1696. Rinn siad ionnsaiġ fíoċṁar in éadan na bailí Sasainn agus ṗleannaiġ iad do ċur gaċ aon baile Sasuinn ċun go teine gan ṁoill. Ċuaiḋ na Franncaiġ ar an ionnsaiġ leis díoġaltas mór acu mar ḋéan na Sasannaiġ sin
in éadan Nuaḋ Frainng cúpla bliaḋain roiṁe. Ṫánaig uiṁreaċa ṁaiṫ na Gaeḋeal go ṫroid in aice na Franncaiġ as 28aḋ Saṁainn 1696 ar aġaiḋ, aċ ċa raḃ d’éiriġ iad amaċ san éiriġ amaċ mór go dtí 19aḋ Eanáir 1697.
ar an ionnsaiġ leis díoġaltas mór acu mar ḋéan na Sasannaiġ sin in éadan Nuaḋ Frainng cúpla bliaḋain roiṁe. Ṫánaig uiṁreaċa ṁaiṫ na Gaeḋeal go ṫroid in aice na Franncaiġ as 28aḋ Saṁainn 1696 ar aġaiḋ, aċ ċa raḃ d’éiriġ iad amaċ san éiriġ amaċ mór go dtí 19aḋ Eanáir 1697. Ċa raḃ na Gaeḋeal amuiġ san éiriġ amaċ mór go h-Eanáir 1697 mar ċonnaig iad sluaiġte Frainng ‘ionnsaiġ in éadan na Gaill ar Talaṁ an Éisg roiṁe ‘gus d’ḟág na Franncaiġ amuiġ as Éisg roiṁe ‘gus d’ḟág na Franncaiġ amuiġ as gaċ aon léigear ‘s ionnsaiġ a ḋéan iad in éadan sluaġ Ṡasuinn ar Talaṁ an Éisg, agus ba na Gaeḋeil cliste do ḟan ‘s do ḟoġluim an fíor sgéal ‘s misneaċ leis na Franncaiġ gan aṁras.Ṫosaiḋ na Franncaiġ do ċur gaċ aon tiġ ‘s áras ċun go teine nuair a fuair iad go talaṁ ar 10aḋ Saṁainn air aġaiḋ. Ṫánaig na Franncaiġ go ceanntar Affallon (Inis Úḃall) ar Talaṁ an Éisg ar an lá sin agus ḃuaiḋ ‘s ruaig iad in éadan bailí Gallda ‘nn. D’aṁarc na Gaeḋeal sin agus ċonnaic iad gaċ aon ruaig ‘s buaḋ le na Franncaiġ fosta. Nuair a ċonnaic iad ba na Franncaiġ ann le troid fada, ṫosaiḋ uiṁir ṁór na n-Gaeḋeal do ṫroid in aice leo. Rinn na Gaeḋeil ruaig fíoċṁar in éadan na Gall-Ṡasannaiġ le linn sneaċd an-trom agus le linn gaċ aon oiḋċe’ gus ċuir iad na toiġean Ġallda go
teine leis díoġaltas an-ṁor fosta. D’éiriġ daoine Gaeḋealaċ amaċ in éadan na Gaill istiġ gaċ aon baile Ġallda fosta ‘gus ċuir sin eagal an-ṁor eadar na Gaill gan aṁras ‘s gan ṁoill. Ċuir na Gaeḋeil gaċ aon loing iasgaireaċd agus gaċ aon loing eile Sasuinn go teine fosta mar d’iarr iad do ċur na Sasannaiġ amuiġ as an obair iasgaire gan aṁras.
Fuair eadar céad (100) go dá ċéad (200) Gall bás ar Talaṁ an Éisg eadar Eanáir go Deireaḋ Fóġṁair 1697. Fuair na Franncaiġ ‘s na Gaeḋeil fiċead ‘s a trí (23) baile go teine ‘s go bristeaḋ ann gan aṁras fosta. Ḃuaiḋ iad an cogaḋ le Talaṁ an Éisg agus ba sin doċreidte le na Gaeḋeil Ṫalaṁ na Éisg mar ċreid iad
beaḋ said saor as Sasuinn go bráċ ar fad anois. Aċ ċa raḃ sin an sgéal agus ba mór na truaġ sin. Rinn na Franncaiġ síoċáin leis na Gall-Ṡasannaiġ i ṁí Deireaḋ Fóġṁair sa ḃliaḋain 1697. Ba sin san Eóraip eadar na riaġaltais ann. Ba sin an-uaḃasaċ le na Gaeḋeil aḃaile ‘gus trasna na dtonnta fosta mar ba siad gan cosaint ṁaiṫ leo ‘nois. Aċ ċuaiḋ ‘s leanaiġ na Gaeḋeil ar aġaiḋ leis na cogaḋ in éadan Sasuinn leis treall-ċogaḋ fada ‘s doċreidte ‘gus rinn iad sin eadar Saṁuinn 1697 go Geiṁreaḋ 1699 gan sos ‘s gan stad. Ċuir na Gaeḋeil eagal ana-ṁor eadar measg muinntir Gallda le linn an treall-ċogaḋ ann. D’ionnsaiġ ‘s ruaig iad amuiġ as na coillte ‘gus ruaig iad le taoḃ an tráiġ fosta leis díoġaltas ana-ṁor acu ‘nnsin.
D’éalaiġ sluaġ Gaeḋealaċ amuiġ as Talaṁ an Éisg le linn Geiṁreaḋ cruaḋ ḟada na 1699 go 1700, agus ċuaiḋ siad go Nuaḋ Ḟrainng fosta.
Seán Séamus Mac a’ Ċruiteir, Sean Gaeḋlteaċd
(Gaeilig Ṫír Ċonaill)
Artaigil às a LUD – Sgríoḃ Gaeḋealaċ – 03-22 Issuu (Digiteaċ) – https://issuu.com/lionra-uisge-dhearg/docs/lud_-sgr_o_gae_eala-_03-22 Magzter (Digiteaċ) – https://www.magzter.com/CA/Lìonra-h-Uisge-Dhearg/LUD—Sgríoḃ-Gaeḋealaċ/Lifestyle/924082 Peeċo (Corporra) – https://www.peecho.com/print/en/1115108 Patreon (Digiteaċ ⁊ Corporra) –https://www.patreon.com/posts/lud-sgriob-03-22-67650346
