Fíor Gaedheal Mór Ard an Rátha – Saoghal Brian Ó Cianaigh (1877 go 1943)

Fíor Gaedheal Mór Ard an Rátha
Saoghal Brian Ó Cianaigh (1877 go 1943)

Bha Brian Ó Cianaigh sgríbhneoir mór é fhéin le linn an t-saoghal aige. Bha sin fíor gan amhras. Ach chuir Brian cuid ’s mó na sgéalta a sgríobh é ’stigh dhá leabhar aige. Rinn é sin mar d’iarr sé do shroich sluaighte móra duine trasna na domhain.

Bha ’n t-ainm na ciad leabhar: Brian Ó Cianaigh: Ceannródaí Ildánach Gaeilge as Ard an Rátha, go h-an-suimiúil agus chuir sé seanchas áitiúil agus sgéalta sgríobh é fhéin agus rudaí seanchas eile ’nn fosta le taobh leis beo-sgéal aige.

Sgríobh sé dárna leabhar as Béarla ‘gus chuir sé sgéalta seanchas a chuir sé go Béarla le taobh leis dánachd, gearr-sgéalta, litirí le taobh leis drámaí a sgríobh sé fosta.

Ábhar
BRIAN Ó CIANAIGH (1877-1943)
Buadhchas
Seanchas agus Sgéalta
Dánta
Litirí, Gearr-Sgéalta ‘gus Fógóraithe

Rugadh Brian Ó Cianaigh (Bha leas-ainm Barnach aige) san Ghleann Domhain san Iar-Thuaisceart Thír Chonaill, sa bhliadhain 1877. Bha d’ athair Cathal (1832-1917) agus bha do mháthair Caitríona Ní Cheanainn ó Ailt a’ Bheithe ó dhúthchais (1858-1931) agus bha cúigear páist’ acu: Brian (1877), Áine (1878), Caitríona Agnes (1881), Seósamh Dómhnall (1882) agus Pádraig (1884). Bha seisear clann eile go Brian as ciad postadh d’ athair go Anna Ní Ghallchobhair. Tomás (1863), Séamus (1865), Maighread (1866), Máire (1868), Cathal (1870), agus Niall (1871). Chuaidh Brian go Sgoile Náisiúnta Mhín Teine Dé faoi trí míle ’s Ard an Rátha. Bha muinnteoir maith aige ’nn agus bha Seaghán Séamus Ó Gallchobhair an t-ainm a rabh aige. Agus bha suim mór faoi gach aon rudaí Gaedhealach agus dhéan sin go mór ar saoghal Brian.

Tógadh Brian san áit Gaedhealach agus bha Gaedhealg an príomh teannga ar Clann Uí Cianaigh gach aon lá fosta. Agus bha siad anonn do léamh agus ag sgríobh as Gaedhealg agus bha sin dochreidte le h-aghaidh aimsear sin. Bha seanchas agus dúthchas na Gaedheal an-láidir agus an-mhór sa cheanntar agus bha sin áit maith le ceoltóirí ’s amhránaí Gaedhealg fosta. Bh’ eólas mór ar Brian faoi rudaí seo fosta.

D’fhág sluaighte nas móire’muigh as ceanntair Gaedhealach le linn na 1800idí go h-áiridhe. Chuaidh cuid ’s mó clann Brian go h-Aimearaga ‘gus chuaidh sé ’nn le linn saoghal aige fosta. Bha Fíor Gaedheal Brian agus bha Fíor Gaedheil cuid ’s mó teaghlach ’s clann aige fosta. Bha d’ uncail Niall Fíor Gaedheal mór mar bha sé sna Fíníní ‘gus Connradh na Gaeilge ‘gus gach aon sluagh Gaedhealg ann fosta san aimsear sin. Bha Brian an-dúnta go Niall nuair a bha sé óige ‘gus nuair a bha sé ‘fás fosta. Bha Niall laoch mór go Brian gan amhras.

Bha traidisiún láidir na saoghal an aimsear Brian le h-amhránaí, ag sgairt sgéalta seanchas agus do chur ceol agus craic chun daoine fosta. D’fhoghlaim sé do dhéan sin as Béarla, ‘ch chuir agus d’iompaigh é iad chun go seirbhis Gaedhealg sna bliadhanta Athbheochán na Gaeilig. Chuir sé ceolcoirmeanna, damhsa ‘gus ceol le taobh leis drámaí gearr. Thánaig iad as Aimearaga ’s Sasuinn cuid ’s mó. Bha Brian i lár sin seo mar d’iarr sé do fhoghluim futhu do chur iad do’n obair le na Gaedheal.

Chuaidh clann Uí Cianaigh do bheo sa bhail’ Ard an Rátha, ‘gus bha siopa biadh agus taigh tábhairne ar d’ athair agus bha siad ar an phríomh sráide na baile. Bhunaidh Connradh na Gaeilge ’nn sa bhliadhain 1900 agus bha Brian an rúnaí le bliadhain 1901. Bha seo ’n ciad ám nuair a chuaidh sé do’n obair ar teannga dhúthchais agus dhéan ’s d’fhan é le sin go dtí a fhuair sé bás.

Chuaidh Brian go Sráth Bán do bheo sa bhliadhain 1901 mar fhuair sé obair aige’muineadh Gaedhealg ann. Bhunaidh Cumann Caitliceach sa Sráth Bán i mhí Nodlaig sa bhliadhain 1900, agus thosaidh iad rang Gaedhealg ar an bhliadhain ina dhiaidh sin. Fuair na rang an-chaithréim agus bha sin mar Maighstir Mhic Gaoithín, Maighstir Ua Cianaigh, Maighstir Ua Baoighill agus Maighstir Ua Ceallacháin le chéile. Thánaig an caithréim chugu mar bha siad anonn do mhuineadh Gaedhealg leis dánachd agus sgéaltachd le chéile gan deacair. Le thaobh leis’muineadh Gaedhealg, chuir na muinteoirí seo ’n nuadhachd mór agus creidimh Gaedhealach chun ar na dáltaí fosta ‘gus bha sin cuidiú mór chun Connradh na Gaeilge fosta gan amhras. Bha iad an-chaithréim leis an obair mar: bha siad láidir ’s líobha (líofa) sa Ghaedhealg, ag sgríobh agus ag cainnt. Bh’ eólas an-mhór agu na ceol ’s damhsa Gaedhealach le thaobh leis bha creidimh mór agu na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd trasna na tíre etc. Bha Brian dochreidte le linn Athbheochan Gaeilig gan dabht!

Thug Brian obair caithréim go h-ionntach le Gaedhealg ann sa Sráth Bán agus faoi cheanntair eile taobh amuigh Sráth Bán fosta. Ach ina dhiaidh obair ionntach ’s caithréim sin, d’fhág é’muigh as Sráth Bán agus chuaidh sé go h-Iúbhair Ceann Tráigh agus Dún Dealgán (san Oirghialla) agus bha sé ’n-chaithréim leis na obair ann fosta. Thug é sgairteanna móra faoi gach aon rudaí Gaedhealach agus fhuair iad istigh cló na h-áite fosta, ‘gus bha siad go h-ionntach mar chuir iad spiorad láidir mór chun an Gaedheil áitiúil ann san ám sin. Le linn an ám seo thosaidh Brian ag sgríobh fá choinn’ An Claidheamh Soluis, nuadhtáin Connradh na Gaeilge. Thosaidh sé do sgríobh drámaí, sgéalta drámaí ‘gus sgéalta seanchas as Béarla ’s Gaedhleag, ach as Gaedhealg cuid ’s mó. Bhuaidh sé cupán mór san Oireachtas mar sgríobh dán mhaith é, agus bha sin dochreidte le sgríobhnair Ultach san ám sin. Thánaig ciad leabhar foghluim amach san ám seo fosta ‘gus bha ’n ainm: Ranganna Mhaith as Gaedhealg (1902).

Bha ’n am seo ’n-mhaith le Brian, agus bha sin aimsear caithréim aige fosta. Thánaig Fíor Gaedheil eile ’n eólas agus an fhios faoi Brian mar an obair dochreidte mór a dhéan é le linn an t-ám gan dabht. Ar an drochuair thánaig tinneas aige le h-ám gearr mar bha ró-mhór obair aige ’nnsin. Ghlac sé ám ceart aige do chur láidir ’s sláintiúil istigh do churp ar ais aríst. Agus d’fhill é do’n obair le Gaedhealg nuair a d’fhill neart chuige ’ríst gan mhoill. Bha sé fear mór Gaedhealach leis chumarsaide h-áitiúil.

D’fhill Brain go Sráth Bán ar deireadh an bhliadhain 1902 agus thosaidh é chun obair aríst agus dhéan sé sin leis caithréim nuadh móra fosta. D’fhill sé do sgríobh ar ais aríst leis nuadhtáin áitiúil an Dialann Doire ‘gus Nuadhtán Ultach go h-áiridhe, ‘gus chuir nuadhtáin seo ranganna Gaedhealg ann sa chló. Agus chuaidh sé ar aghaidh leis an obair Gaedhealach aige ‘gus bha sé Fíor Gaedheal dochreidte gan dabht le linn aimsear seo. Agus bha sé fear mór na Gaedheal stairiúil trasna n-Iar-Thuaisceart le linn ciad bliadhanta na 20adh aimsear.

D’fhág Brian amuigh as an Ghaedhealtachd agus chuaidh sé go Bail’ Ubhall Mór (Nuadh Eachraic) ar deireadh 1903. Dhéan é sin mar bha sé ‘lorg le h-aghaidh obair nuadh aige. Cha rabh an turas deacair nó garbh anois mar chuaidh sé go chlann eile aige ’nn. Agus bha siad sa h-Obocáin agus rinn iad abhaile nuadh ann fosta. D’fhill sé do’n obair Athbheochán Gaedhealg ar ais aríst san Aimearaga. Thosaidh sé ranganna nuadh, bha sé’muineadh ranganna eile ‘gus phlean sé féiseanna maith fosta etc. Le linn aimsear seo d’fhill sé go h-aistearachd aríst agus sgríobh sé ‘gus bha sé ‘aistear sa dhrámaí ’nn, ach bha siad as Béarla cuid ’s mó. Thánaig sluaighte móra do’n amhrac Brian sa drámaí ’nn, agus bha sin istigh Baile h-Ubhall Mór. D’oibrigh é leis caithream mór sna h-airgead sláintiúil ann sa Bhaile h-Ubhall Mór agus bha sé go h-ionntach caithréim le sin amhain fosta. Fhuair sé caithréim le sin mar bha sé fear ionntach maith le daoine.

D’fhill Brian chun abhaile go Tír Chonaill sa bhliadhain 1911, agus chuaidh sé do’n obair leis d’ athair sa siopa san am sin fosta. Rinn sé obair ionntach mór le Gaedhealg ann san Aimearaga eadar 1903 go 1911 gan amhras. Fhuair sé póstamh go Maighread Ní Rabhartaigh sa 1911, an bhliadhain thánaig sé chun abhaile. Rugadh ’s tógadh sí taobh amuigh as na Glinnte, ‘ch bha sí sa bhaile mór Fhileadealfhia le bliadhanta fada fosta. As an am sin leanaigh Brian ar aghaidh leis sgríobhachd agus ag sgríobh drámaí ‘gus leis rudaí litríochd ann.

Nuair a bha sé san Aimearaga, d’oibrigh é leis Teoranta h-Airgid Sláintiúil na bPearl, agus bha sé caithréim san obair sin le bliadhanta fada. Ar ball d’oibrigh sé ’s Ard-Ceannaire na Cumann Náisiúnta na n-Gaedheal. Fhuair Brian istigh ar an Áit Onóir Airgid Saoghal na gCeannada sa 1938. Agus fhuair sé malladh-airgid galánta ‘gus airgid maith aige le bainisteoir Lonndáin. Cha fhuair daoine nas móire ’n áit sin seo.

Fuair do bhean chéile bás sa 1915 agus fhuair sé póstamh go Seósaimhín Nig Uidhir sa 1917, agus chuaidh siad ar aghaidh agus bha triúr mhac agus bha cúigear inghean agu. Fhuair mhac eile bás ina dhiaidh fhuair sé bhreith agus fhuair Máirín bás nuair a bha sí nas óige fosta nuair a bha sí a h-ochd bliadhain dhéag d’aois. Bha Máirín sna drámaí Brian cuid ’s mó fosta.

Leanaigh Brian ar aghaidh leis an obair chun Athbheochan Gaedhealg agus fhuair sé h-obair nuadh le rúnaí na Cumann Ard an Rátha na Crann Éithne. Bhunaidh Crann Éithne le h-Easbuig Pádruic Ua Domhnaill, agus bhunaidh é sin do chur beo chun Gaedhealg isteach abhailí ‘gus taighe Thír Chonaill le daoine Conallach fosta. Bha Brian na t-uachtarán gCumann Sinn Féin sa 1918 agus bha sé uachtarán Cumann Lochrós ar ball.

Le linn an t-saoghal aige, bha Brian ar taobh na teorantaithe dhúthchas Gaedhealach, agus sgríobh sé n-artagail agus leobhair faoi sin gachan ám. Chuaidh sé do’n obair do chur beatha ’stigh na tíre do dhéan siad suas as an talamh agus d’fhan é le sin le deich bliadhain nó faoi sin. Bha sé bainisteoir agus rúnaí na Teoranta Dhúthchas Thír Chonaill, agus d’oibrigh sé do fhaigh sollus as eas mór áitiúil. Ach cha rabh sé caithréim leo ‘gus ba mór an truagh sin.

Bha bhreagh mór ar Brian chun Gaedhealg, agus d’fhan sé ’nn go dtí a fhuair sé bás. Sgríobh sé leobhar foghluim – Tús Maith – sa 1922, agus bha ranganna Gaedhealg maith as fhéin go h-ionntach maith trasna n-Ulaidh le bliadhanta fada gan sos ’s gan stad. Bha muinnteoir é fhéin faoi Cóiste Gairme na h-Éireann, agus bha sé’muinneadh Gaedhealg san Ard an Rátha agus Lochrós le h-aghaidh bliadhanta fada. Bhuaidh sé rudaí móra sa Féis Thír Chonaill agus Féis Bhéal Feirsde.

Chuaidh Brian ar aghaidh leis an obair athbheochan Gaedhealg gan sos agus gan stad le bliadhanta fada. Agus dhéan sé sin sa chumarsáide náisiúnta ’s áitiúil fosta. Fhuair é grádh na teannga dhúthchas agus lean nó chuaidh sé ar aghaidh leis na obair athbheochan gan mhoill, ach bha sé labhairt faoi rudaí deacair le Gaedhealg le linn bliadhanta deireannach aige.

Chuaidh Brian ar aghaidh do chur eólais mhaith aige’mach le daoine, ‘gus rinn é sin san Daoine Doire agus Nuadhtán Thír Chonaill le linn 1930idí. Le linn bliadhanta Dárna Cogadh na Dhá Ghall (1937 go 1945), sgríobh sé comhráidh taobh-teine, as Gaedhealg agus le focail Béarla, eadar dhá comhsnáidhe. Fhuair sin istigh an Dialann Doire agus fhuair sin amach aríst sa leobhar nuadh le do garmhac Brian, faoi Séamus Ó Cinnéide san leobhar: Tharruing Suas an Cathaoir. Bha sé rithe ‘g sgríobh agus ag obair agus ag troid le Gaedhealg chun go dtí fhuair sé bás sa 1943.

Le Nollaig Mac Congail
(Gaedhealg Thír Eoghain)